Όταν ο εικαστικός Χρήστος Σανταμούρης,
συνάντησε την ποίηση του Νίκου Καζαντζάκη
Νίκος Καζαντζάκης
Σαν σήμερα πριν από 136 χρόνια (18 Φεβρουαρίου 1883), γεννήθηκε ο Νίκος Καζαντζάκης, συγγραφέας, δημοσιογράφος, πολιτικός, μουσικός, ποιητής και φιλόσοφος, από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες των Ελληνικών Γραμμάτων, σε διεθνές επίπεδο.
«Δεν υπάρχει άλλος Νεοέλληνας συγγραφέας που να έχει τόσο πολύ υβρισθεί, προπηλακισθεί, διαβληθεί, συκοφαντηθεί, για διάφορα ζητήματα, όπως ο Νίκος Καζαντζάκης. Ουδένα αυτός ο άνθρωπος έβλαψε. Και, όμως, κατά περιόδους όλοι απάνω του επέπεσαν. Γύρω από τον Καζαντζάκη πλέκτηκε μια τερατώδης μυθολογία, για ό,τι έκανε και για ό,τι δεν έκανε, για ό,τι έπρεπε να κάνει και δεν το έκανε και ούτω καθ’ εξής. Σαν να τον είχαν βάλει κάτω από μικροσκόπιο. Και έβλεπαν ό,τι ήθελαν να βλέπουν και έλεγαν ό,τι ήθελαν να πουν».
Το έργο του Νίκου Καζαντζάκη αν έχει σημειώσει τόσο ευρεία διάδοση, αν έχει βρει τόσο βαθιά απήχηση στις ψυχές ανθρώπων διαφόρων εθνικοτήτων και ανόμοιων πολιτικών και θρησκευτικών πεποιθήσεων, αν επιβλήθηκε και καταξιώθηκε στα χρόνια μας, αν απέκτησε παγκόσμια φήμη και κέρδισε μεγάλες πιθανότητες να παραμείνει κλασικό στη ροή των αιώνων, ένα έργο δηλαδή πάντα επίκαιρο, αυτό ίσως οφείλεται περισσότερο στο στέρεο φιλοσοφικό του υπόβαθρο και λιγότερο στην απλή και περίτεχνη λογοτεχνική του μορφή και πλοκή που κρατά πάντα σταθερά ζωηρό το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Ο Καζαντζάκης είναι ίσως μοναδικό φαινόμενο εργατικότητας στα ελληνικά γράμματα και από τα παραγωγικότερα πνεύματα σε παγκόσμιο επίπεδο.
Ο Καζαντζάκης μελέτησε και αντιμετώπισε κριτικά τα παγκόσμια ιδεολογικά ρεύματα, στα οποία βρήκε τις αφετηρίες και κατευθυντήριες γραμμές του στοχασμού του. Στο έργο του όμως διακρίνεται έντονα η προσωπική του σφραγίδα.
Η ορμητική σκέψη του, η χειμαρρώδης γλώσσα, η απαράμιλλη εκφραστική ικανότητα, η δημιουργική φαντασία, η βαθιά αίσθηση της πραγματικότητας και προπάντων η λογική τεκμηρίωση των απόψεών του τον ανέδειξαν δικαιολογημένα σ’ ένα από τα λαμπρότερα και καθολικότερα πνεύματα όλων των εποχών.
Το να κοιτάζει κανείς την άβυσσο χωρίς ελπίδα και χωρίς φόβο όρθιος στην άκρα του γκρεμού ο Καζαντζάκης το αποκαλεί «κρητική ματιά».
Χρήστος Σανταμούρης
«Με μεγάλη δίψα και ευλάβεια πλησίασα το έργο του, σε μια ηλικία που όλα έδειχναν η μας δίδασκαν πως έτσι είναι τα πράγματα, αυτή είναι η ζωή, και φαίνονταν καθαρά ότι η πέννα του Ν. Καζαντζάκη κάποιους ενοχλούσε. Γιατί ήταν αυτός που έριχνε μεσ’ τα στεκούμενα λιμνάζοντα νερά πέτρες κάθε μεγέθους που τάραζαν το κατεστημένο.
Δεν ξέρω αν ήταν όπως έλεγε ο ίδιος, ο φόβος για να νικήσω τον φόβο που με τράβηξε δίπλα του ή ακολούθησα τον δρόμο του γιατί εύρισκα παντού το στοιχείο της δημιουργίας, της αλλαγής, του αγώνα που μετατρέπει την υλη σε πνεύμα με κράτησε και με κρατά τόσα χρόνια δίπλα του.
Τα πάντα κάποτε θα τελειώσουν κι’ όλα θα γυρίσουν στην πρωταρχική τους μορφή, όμως η συνεχής και διαρκής εξέλιξη του ανθρώπου, το πάλεμα με τον εαυτό του που είναι το πέρασμα για να πλησιάσει το θείο.
Ο πόθος να εκφράσω σε εικόνα τις ιδέες του, βρήκε την κατάλληλη στιγμή για να υλοποιηθεί όταν σε πρόταση που μου έγινε από την διεθνή εταιρία οι φίλοι του Ν. Καζαντζάκη για μια έκθεση που θα γινόταν στην Chapelle de la Sorbonne το 1991.
Άρχισε λοιπόν η φαντασία μου να φλογίζεται από τον ανανεωτή του λυρικού λόγου στον τόπο μας».
Χρήστος Σανταμούρης
Παρίσι 1991
«Μάζεψα όλα τα ρυάκια σε μια κατεύθυνση και προχώρησα»
Ο Χρήστος Σανταμούρης γεννήθηκε στην Τήνο το 1948. Μεγαλώνοντας, «μεταξύ ουρανού, θάλασσας και γης», με έκδηλο ενδιαφέρον στο θέατρο και στον κινηματογράφο, ξεκίνησε τις σπουδές του στη Σχολή Σχεδίου και Γλυπτικής στον Πύργο της Τήνου (1970-3). Ακολούθησε η Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας(1973-4) και κατόπιν η Σχολή της Beaux-Arts (1975-80), στο Παρίσι, το οποίο έγινε η νέα του πατρίδα.
Σήμερα θεωρείται ένας από τους πιο γνωστούς και βραβευμένους διεθνώς Έλληνες χαράκτες της διασποράς. Σε διεθνές επίπεδο, έχει πραγματοποιήσει 20 ατομικές εκθέσεις και έχει συμμετάσχει σε πάνω από 140 ομαδικές. Για την προσφορά του στην παγκόσμια τέχνη έχει βραβευθεί 9 φορές:
1982 – 1° Βραβείο Χαρακτικής Μουσείου Uzés, Γαλλία
1985 – 1° Βραβείο Χαρακτικής Académie de Chaville, Παρίσι
1985 – Βραβείο Demoulin « Société des Artistes Français », Παρίσι
1989 – 1° Βραβείο Σχεδίου Académie de Chaville, Παρίσι
1989 – 2° Βραβείο ΧαρακτικήςVilledieu Elancour-en-Yvelines, Παρίσι
1990 – Βραβείο Χαρακτικής Saint-Cloud, Παρίσι
1995 – 1° Βραβείο Χαρακτικής Voisin-le-Bretonneux, Παρίσι
2006 – Βραβείο Bracquemond / SBA Carrousel du Louvre, Παρίσι
2009 -Βραβείο Geant de Beaux-Art Salon d’Automne Espace Champerret, Παρίσι
Εκτός από ένας πολύ επιτυχημένος χαράκτης, ο Σανταμούρης είναι και ένας πολύ δημιουργικός γλύπτης. Πως θα μπορούσε άλλωστε να μην είναι και να μην έχει μυηθεί στα μυστικά της γλυπτικής, αφού γεννήθηκε και ανατράφηκε στο μεγαλύτερο ίσως σχολείο γλυπτικής, την νήσο Τήνο.
«Η τέχνη δεν δίνει λύσεις, αλλά εκφράζει»
Αφού ο Σανταμούρης κατέκτησε πρώτα την τεχνική της χαρακτικής, η ματιά του πλέον ήταν ελεύθερη, το μυαλό του γεμάτο και η ψυχή του έτοιμη για το δικό τους περιπετειώδες ταξίδι.
Αναζητώντας τις εμπνεύσεις του, συναντήθηκε με την Ποίηση, η οποία βρήκε φιλόξενο κατάλυμα και φώλιασε για πάντα στην ευαίσθητη καρδιά του.
Εκτός από τον Καζαντζάκη στην πολυετή πορεία του ασχολήθηκε και με το έργο άλλων Ελλήνων ποιητών, όπως των Παπαδιαμάντη, Ελύτη, Ρίτσου, Καβάφη, Πρεβελάκη και Γάλλων όπως οι Lacarrière, Rochedy, Blanc, Kaiteri.
Ποίηση, φαντασία, δημιουργική σκέψη, όνειρο, συναίσθημα, ομορφιά, συγκίνηση, αισθητική, αξίες, έννοιες, κοινωνία, ήθη, γλώσσα και στοχασμός, συνυπάρχουν και συμβάλουν στη δημιουργία του καλύτερου δυνατού αποτελέσματος.
Ο καλλιτέχνης δεν χρησιμοποιεί ολόκληρα τα ποιήματα, αλλά συγκεκριμένες φράσεις, οι οποίες μιλώντας κατ’ ευθείαν στο θυμικό του, μετατρέπονται σε εικόνες. Οι λέξεις «καρφωμένες» πάνω στη μια πλευρά του πίνακα, ερμηνεύουν με τον πιο εύλογο τρόπο την εικόνα που συνήθως βρίσκεται στην άλλη πλευρά του πίνακα. Έτσι, λέξεις, σχήματα, σύμβολα και χρώματα, αποκτούν μια δυναμική, που «περνάει» το έργο από το οπτικό πεδίο, στο ακουστικό. Παρατηρώντας και όχι κοιτώντας, τον πίνακα, σου δίνεται η εντύπωση πως αυτός αρχίζει να αποκτά ζωή. Η εικόνα από μονοδιάστατη αποκτά και άλλες διαστάσεις…και κάποια στιγμή αρχίζεις να «ακούς» τον ποιητή να αφηγείται το ποίημά του.
Τα σύμβολα που χρησιμοποιεί, έχουν την ικανότητα να περικλείουν μέσα σε λίγες συμβατικές γραμμές τη σκέψη αιώνων και τα όνειρα της ανθρώπινης φυλής. Εξάπτουν τη φαντασία και μας οδηγούν στην επικράτεια της άφωνης και δίχως λόγια σκέψης.
Τα σύμβολα γενικά αποτελούν «σκόπιμη» συμπίεση μηνυμάτων, οπτικά σημάδια λόγου, εννοιών και ιδεών σε σχηματικές εξεικονίσεις, μορφές και τύπους. Αναπλάθουν παραστάσεις του παρελθόντος και υποβοηθούν τη μνήμη να βιώσει γεγονότα, που δέθηκαν με την ιστορική της συνείδηση.
Όπως σημειώνει η ιστορικός τέχνης Βένια Παστάκα, στην Οδύσσεια, «τα έργα του μετουσιώνουν τον λόγο σε εικόνα και μετατρέπουν την ιδέα σε έμβλημα. Επιλέγοντας στίχους-κλειδιά από την κάθε ραψωδία, ο καλλιτέχνης άλλοτε μέσα από χρωματικές δίνες που παριστάνουν χαοτικά τοπία και άλλοτε μέσα από την ηρεμία ονειρικών πολιτειών κατορθώνει να κάνει τον θεατή ταξιδευτή και να τον ταυτίσει με τον πολυμήχανο Οδυσσέα. Η πορεία προς την αναζήτηση της αλήθειας είναι πορεία μοναχική. Γι’ αυτό και η ανθρώπινη παρουσία απουσιάζει αισθητά από τα έργα».
Βέβαιο είναι ότι όλες οι μορφές της Τέχνης συνθέτουν µία μορφή γλώσσας και δημιουργούν κώδικες επικοινωνίας. Οι κώδικες αυτοί έχει αποδειχθεί ότι επηρεάζονται από κοινωνικές συμπεριφορές του μέρους στο οποίο αναπτύσσεται η καλλιτεχνική δημιουργία και αποτελούν κατά κύριο λόγο μαρτυρίες του συλλογικού υποσυνειδήτου της ιστορικής περιόδου στην οποία κατασκευάζεται το έργο. Μετά την πτώση του πύργου της Βαβέλ ο άνθρωπος αντιμετώπισε την αδυναμία της επικοινωνίας µε άλλους συνανθρώπους του. Όσο δε τα νοήματα εξελίσσονταν σε όλο και περισσότερο σύνθετες έννοιες σε διαφορετικούς πολιτισμικούς άξονες, τόσο εντονότερη ήταν η αδυναμία αυτή. Η ακεραιότητα της «Γλώσσας της Τέχνης» κάλυψε το κενό αυτό και μετέφερε ακέραια τα μηνύματα δια μέσου των αιώνων. Με την αποκωδικοποίηση των έργων η ανθρωπότητα μπορεί να διαβάσει τον χαρακτήρα ενός πολιτισμού που έχει παρέλθει. Η ποιητική και γενικότερα τα γραπτά κείμενα, φθείρονται εύκολα, ενώ όσα αντέχουν στην ιστορική διαδρομή, έρχονται πολλές φορές αποσπασματικά.
Εκείνο που ξεχωρίζει το έργο του Σανταμούρη είναι η γνώση, ο σεβασμός, η ακρίβεια και η διακριτικότητα, στοιχεία με τα οποία προσεγγίζει το έργο του Καζαντζάκη. Συνδυάζει τη μαγεία των λέξεων με εκείνη της εικόνας, αλλά επίσης τη συνάντηση δύο δημιουργών, δύο τεχνών, που τρέφονται η μία από την άλλη και που στο τέλος καταλήγουν να γίνονται ένα.
Αναφορά στον Γκρέκο
Ασκητική
Οδύσσεια
Κριτικά κείμενα
«Ο Χρήστος Σανταμούρης νομίζουμε ότι αξίζει όλους τους επαίνους για μια θαυμάσια τεχνική, αναγράφοντας τις αναμνήσεις του παρελθόντος μέσα σε μεσογειακές αρμονίες, κομμάτια αρχαίων, σχισμένα δείγματα πολύ παλιών χαρτιών, κουρέλια της μνήμης …»
C. Tournay, Ιστορικός της Τέχνης, 25 Ιουνίου 1986
«Το χαρακτικό του έργο έχει μια αναγνωρισμένη, σήμερα , παρουσία τόσο στο διεθνές όσο και στον ελληνικό χώρο όπου συνιστά μια σημαντική ποιοτική συμβολή στο επίπεδο της τεχνικής και των μορφών (…) Ο ειδικότερος, δικός του τρόπος έκφρασης εστιάστηκε στην απόδοση αποσπασματικών λεπτομερών του χώρου, στις οποίες ενέτεινε, παράλληλα με την λιτή οργάνωση της εικόνας , την ακρίβεια της ανάλυσης, την παραθετική λειτουργία των γραμμών, την ατμοσφαιρική εικονογράφηση των εντυπώσεων (…) Ο Χρήστος Σανταμούρης περιλαμβάνεται στους λίγους Έλληνες χαράκτες που έδωσαν τόση ζωγραφικότητα στην εκμετάλλευση των ειδικών ποιοτήτων των τόνων του μαύρου και άντλησαν την οπτική εντύπωση του χώρου από την παρατήρηση της ατμόσφαιρας που προκαλούν οι σχέσεις των αντικειμένων μεταξύ τους. Αυτή η ατμόσφαιρα αποδίδεται με εξαιρετική απλότητα , ευαισθησία και τεχνική. Συνιστά, επίσης, ένα στοιχείο ενοποίησης της εικόνας σε ταυτόχρονη αντιπαράθεση προς την διαφοροποίηση που προκαλούν οι σχεδιαστικές γραμμές (…) Έτσι, στην εργασία του Σανταμούρη (…), συνεργάζονται δυο προσεγγίσεις του εικονογραφημένου θέματος . Από την μια πλευρά, επιδιώκεται η αναζήτηση και η απόδοση της ατμόσφαιρας που προκύπτει από τις σχέσεις ανάμεσα στα αντικείμενα. Από την άλλη πλευρά, ο καλλιτέχνης διεκδικεί την ακρίβεια της παρατήρησης με την οποία οι σχέσεις αυτές θα αποδοθούν σχεδιαστικά, χρωματικά και χαρακτικά ».
Εμμανουήλ Μαυρομάτης, αν. Καθηγ. Ιστορίας της Τέχνης, Σχολή Καλών Τεχνών Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 23 Απριλίου 1990
«Και ο Καζαντζάκης και ο Σανταμούρης δημιουργούν μια εικόνα η οποία προσπαθεί να αποκρύψει την άβυσσο. Η εικόνα είναι εκείνη του κόσμου και του υπαρκτού. Ο έμμεσος υπαινιγμός από τον συγγραφέα και από τον καλλιτέχνη είναι ότι ο άνθρωπος πρέπει να συγκεντρώνεται σε αυτόν τον κόσμο και όχι στην άβυσσο που βρυχάται από τις δυο πλευρές της ζωής (…) Ο Καζαντζάκης αναφέρει τελικά ότι η Γη βρίσκεται στο κέντρο κάθε φυσικής επιβιώσεως και φθοράς. Ο Σανταμούρης δεν διάλεξε ν’ αποδώσει μόνο αυτήν την ιδέα της Μητέρας-Γης, αλλά επιπλέον την μνήμη της μέσα στον Χρόνο (…) Για τον Καζαντζάκη, “ Η ύστατη, αγιότερη μορφή της θεωρίας είναι η πράξη ” αυτή η πράξη είναι ο διαρκής αγώνας του άνθρωπου να συνταυτίσει τη ζωή του, η οποία δεν είναι πάρα ένα μικρό πέταγμα στο Σύμπαν, με αυτή του Θεού, ώστε η υλη να μεταποιηθεί σε πνεύμα. Αυτόν ακριβώς τον συλλογισμό προσπαθεί και ο Σανταμούρης αποδώσει στα χαρακτικά του (…) Ο Σανταμούρης απέδωσε το πολύ έντονο και υπέροχο έργο του Καζαντζάκη αποδεικνύοντας παράλληλα μεγάλη ευαισθησία καθώς και βαθειά γνώση του κειμένου (…) καταλήγοντας σε ιδιαίτερα αξιέπαινο αποτέλεσμα (…) Και τα δυο έργα είναι συγχρόνως αυτοτελή και, ενώ στην προκείμενη περίπτωση, αλληλοσυμπληρώνονται (…) Ο Σανταμούρης τελειοποιεί και συνεχίζει να δημιουργεί, γιατί όπως γράφει και ο Καζαντζάκης : « Να’ σαι πάντα ανικανοποίητος και ανήσυχος. Όταν μια συνήθεια γίνεται βολευτική, σύντριβε την. Η μεγαλύτερη αμαρτία είναι το να επαναπαύεσαι.»
Έλενα Ο. Κυριακίδη, King’s Collège, Λονδινο, 1991
«Έχοντας αφομοιώσει ότι μπορούσε να του προσφέρει η μεγάλη ελληνική παράδοση στο σχέδιο, ο Σανταμούρης ασκεί μ’ επιτυχία όλες τις τεχνικές της χαρακτικής (…) τα έργα του είναι άξια προσοχής και σκέψεων »
Prof. Guy Marandet, Dir. De l’Ecole des Beaux-Arts, Ville de Paris, 1993
«Από τον ποταμό των 33.333 στίχων της Οδύσσειας του Ν. Καζαντζάκη ο Χ. Σ. έχει επιλέξει επιγραμματικές φράσεις που αντιστοιχούν στις 24 ραψωδίες του έργου και ανταποκρίνονται σε ισάριθμες χαλκογραφίες. Το συνολικό έργο απαρτίζεται από δυο τόμους-λευκώματα (…) Ο στόχος του Σανταμούρη δεν είναι να εικονογραφήσει το ποίημα του Καζαντζάκη, αλλά να το προσεγγίσει , να εμβαθύνει στη σκέψη του ποιητή και να συνθέσει μια εικαστική ερμηνεία. Το επιλεγμένο από κάθε ραψωδία χωρίο χρησιμοποιείται παραθετικά ως ισότιμο προς την εικόνα στοιχείο πλαισιωμένο από λαβυρινθώδες, σκληρές ευθύγραμμες αιμάτινες γραμμώσεις και επιφάνειες , που συχνά εμπεριέχουν γράμματα και αριθμούς η απολήγουν σ ’αυτά, και που δημιουργούν μια οπτική αντίστιξη με το ρευστό ανάγλυφο της επιφάνειας του χάρτινου φύλλου που μετουσιώνεται σε επεξεργασμένη από τον άνθρωπο λίθινη επιφάνεια με έκδηλη τη φθορά του χρόνου , όπου οι φυσικές σκιές δημιουργούν πολλαπλή και μεταβαλλόμενη αισθητική φόρτιση. Eδώ κυριαρχούν απροσδιόριστες καμπύλες, πολυδύναμα γεωμετρικά σχέδια και σχηματικές διατυπώσεις μαθηματικών εννοιών σε συνάφεια με γράμματα και αριθμούς , σύμβολα του ανθρώπινου πνεύματος και του πολιτισμού (…) Η σχέση ανάμεσα στο κείμενο και την εικόνα είναι εσωτερική και όχι επιφανειακή. Ωστόσο, υπάρχουν περιπτώσεις όπου η μετάβαση από το κείμενο στην εικόνα είναι αμεσότερη επιτρέποντας απλούστερες νοητικές συσχετίσεις. Χρησιμοποιώντας στην εικονογραφία του τα φυσικά στοιχεία-νερό, αέρα, γη, και φως-απ’ όπου εκπορεύεται και συντηρείται η ζωή, σε συνάρτηση με τα προϊόντα της ανθρώπινης ενέργειας και του πνεύματος που εκφράζουν τον αγώνα του ανθρώπου και τον πολιτισμό, ο Χ.Σ. συνθέτει υπερρεαλιστικά τοπία που δονούνται από ισχυρές συμβολιστικές τάσεις, ενώ τα καταλυτικά χρώματα επιτείνουν το υπερβατικό κλίμα. Κτίσματα που αναδύονται από το νερό, επίπεδα και κλίμακες που εγχέονται από το έδαφος και ελίσσονται προς το άπειρο , σπείρες , διακοσμητικά θέματα και στοιχεία από κλασικά κτίσματα, γράμματα και αριθμοί, μαθηματικές διατυπώσεις, γεωμετρικά σχήματα, πλασματικά τοπία και απεικονίσεις συνιστούν τα δεδομένα των συνθέσεων του, που μέσα από μια συνειδητή εσωτερική προσέγγιση και νοητική επεξεργασία ερμηνεύει παραστατικά τη σκέψη του Καζαντζάκη ».
Ν. Γ. Μοσχονάς, Ιστορικός και Κριτικός Τέχνης , ομ. Διευθυντής Ερευνών στο Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Νοέμβριος 1998
πηγή cityculture.gr / Όταν ο εικαστικός Χρήστος Σανταμούρης, συνάντησε την ποίηση του Νίκου Καζαντζάκη / Παναγιώτης Καμπάνης*
* Ο Παναγιώτης Καμπάνης είναι Δρ. Αρχαιολόγος-Ιστορικός, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Μεταδιδακτορικός ερευνητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης