Δεν αποθνήσκουν οι θεοί˙ η πίστις αποθνήσκει – Κωνσταντίνου Π. Καβάφη

Written by

Όταν οι αμφιβολίες με κυριεύουν, όταν οι απογοητεύσεις με κοιτούν κατάματα και δεν βλέπω ούτε μια αχτίδα ελπίδας, καταφεύγω στην ποίηση του Καβάφη, όπου βρίσκω κάποιο στίχο να μου δώσει δύναμη κι ελπίδα.

«Στο μεσόφωτο του αρχοντικού σπιτιού του ξεχωρίζω στα σκοτεινά τη
φυσιογνωμία του – πότε όλο έκφραση μεφιστοφελική κι ειρωνεία και τα ωραία μαύρα
μάτια του αστράφτουν μόλις πέσει απάνω τους μια αχτίδα από το φως των κεριών,
κάποτε πάλι γέρνει, όλο φινέτσα, παρακμή και κούραση», έγραφε για τον Καβάφη
που γνώρισε ο Νίκος Καζαντζάκης στην εφημερίδα Ελεύθερος Λόγος το 1927,
δίνοντας μια γλαφυρή και οξυδερκή περιγραφή του ανθρώπου και της τέχνης του.

«Η φωνή του είναι γεμάτη ακκισμούς και χρώμα – και χαίρουμε με τέτοια φωνή να
διατυπώνεται η πονηρή, όλο κοκεταρία, βαμμένη, στολισμένη, γραία αμαρτωλή ψυχή
του. Έτσι που για πρώτη φορά τον βλέπω απόψε και τον ακούω, νιώθω πόσο σοφά
μια τέτοια πολύπλοκη, βαρυφορτωμένη ψυχή της άγιας παρακμής κατόρθωσε να βρει
τη φόρμα της – την τέλεια που της ταιριάζει – στην τέχνη και να σωθεί».

Ο κόσμος του Καβάφη είναι πολυμερής,

το έργο του «πολυεδρικό και πρισματικά πολύπλευρο», έτσι που η όποια προσπάθεια να συλλάβουμε το νόημά του από μια μονάχα οπτική γωνία, είναι καταδικασμένη από τα πριν σε αποτυχία.

Αναμφίβολα δεν είναι εύκολο να οριοθετήσει κανείς ξεκάθαρα σε θεματικούς
κύκλους την ποιητική του. Η Ιστορία ανακατεύεται με τις αισθήσεις και το στοχασμό
σε μια ενιαία οντότητα, αυτήν πιθανώς που ο ίδιος προσδιόρισε ως «ενιαίο καβαφικό
κύκλο», αλλά σε κάθε ξεχωριστή περίπτωση, στον αμέσως επόμενο στίχο, η
εναλλαγή δικαιώνει όσους χαρακτήρισαν την καβαφική ποίηση πρωτεϊκή.

Η νεότερη κριτική, χωρίς να αρνηθεί τον ιδιότυπο ερωτισμό ως ένα βασικό συστατικό της
ποίησής του, λυτρώθηκε από την επίμονη προσήλωση στο στοιχείο αυτό και μόνο και
επισήμανε άλλα στοιχεία, εξίσου βασικά, όπως τη δραματικότητα, το διδακτισμό, τη
σχέση των ποιημάτων του με τα ιστορικά γεγονότα.

Ο Καβάφης, καλύπτει όλη την ελληνική διαχρονία, από την αρχαιότητα, τα
ελληνιστικά χρόνια, τα βυζαντινά ακόμα μέχρι τα σημερινά, με τρόπο ελληνικό…
επιβεβαιώνοντας αυτό που ο ίδιος υποστήριζε, «Δεν είμαι Έλλην, είμαι Eλληνικός».

Δεν υπάρχει ίσως άλλος ποιητής που να εξέφρασε τόσο έγκυρα τον ποιητικό του
κόσμο με την επίμονη αυτή αναδρομή στην ιστορία. Το ιστορικό παρελθόν τον
βοήθησε να πετύχει, μέσα από την απόκρυψη, συνηθισμένη στην ποιητική του, την
πιο καίρια έκφραση• κάτω από τη συσκότιση ή το προσωπείο της ιστορίας η φωνή
τουλάχιστον για τους μυημένους, να γίνεται εναργέστερη.

Πέρα όμως από τη βασική  αυτή διαπίστωση, η γοητεία του ιστορικού παρελθόντος, μαγικά ξαναζωντανεμένου από τον ποιητή, έρχεται να προστεθεί στην υποβλητική γοητεία της ποίησης. Μια τέτοια ποίηση, τόσο διαφορετική από ό,τι ήταν ως τότε γνωστό και καθιερωμένο, επόμενο ήταν να χρησιμοποιήσει και τρόπους εκφραστικούς ολότελα καινούριους.

Στην ποιητική του Καβάφη τίποτα δεν είναι τυχαίο.

Τα ποιήματά του τα προσέχει και τα λειτουργεί ως την τελευταία λεπτομέρεια. Η στίξη, οι περίοδοι, οι παύσεις, όλα είναι υπολογισμένα, όλα υπηρετούν την «τέχνη της ποιήσεως», ακόμα και η τυπογραφική εμφάνιση. Το καθετί τεχνουργημένο με κομψότητα και καλαισθησία.

Η ποίηση του Καβάφη δε βρήκε αμέσως την απήχησή της. Τα τελευταία δέκα
χρόνια της ζωής του η ποίηση του άρχισε να διαβάζεται, μελετιέται και σχολιάζεται
χωρίς να λείπει, φυσικά, και η αρνητική κριτική. Από το 1930 η επίδραση του στη
νέα γενιά έγινε ισχυρότατη και παράλληλα πολλαπλασιάστηκαν οι κριτικές μελέτες
και τα βιβλία για το έργο του, όχι μόνο από Έλληνες αλλά και από ξένους.

Τον ιστορικό, τον πολιτικό, τον ερωτικό, τον φιλοσοφικό, τον μοντερνιστή Καβάφη δεν τον διεκδικεί μόνο η φιλολογία, αλλά και ένα σύνολο άλλων γνωστικών αντικειμένων. Την τέχνη του λόγου του έντυσε με νότες η Μουσική, ήδη από το 1926, ζώντος του ποιητή, όταν ο Δημήτρης Μητρόπουλος έγραφε μουσική πάνω σε 14 ποιήματά του. Η μορφή και τα ποιήματά του έχουν εμπνεύσει δεκάδες εικαστικούς και κινηματογραφιστές.

Διαχρονικός και άχρονος

Ο Καβάφης έχει ξεπεράσει τα όρια της Αλεξάνδρειας, της εποχής του και της ελληνικής γλώσσας και έχει γίνει κτήμα της οικουμένης, ένας μύθος.

«Χρόνος, έννοια περιττή και άχρωμη. Βιάζομαι δεν βιάζομαι, περιμένω δεν μπορώ να περιμένω, προλαβαίνω δεν προλαβαίνω, έχω δεν έχω, είναι νωρίς, είναι αργά, τα χρόνια περνούν, γεννήθηκα, μεγάλωσα, δεν με είδες, έφυγα βιαστικά και χάθηκα».

Στο σύνολο του έργου του Καβάφη ανακαλύπτουμε την ψυχή του χρόνου που πέρασε. Τη διατυπωμένη ηχώ του παρελθόντος, όταν το σώμα και τα υλικά στοιχεία που το αποτελούσαν έχουν τελείως χαθεί σαν ένα όνειρο. Καθετί που έκανε, σκέφτηκε, κέρδισε ή δημιούργησε, όλα αυτά βρίσκονται, σαν μια μαγική παρακαταθήκη, στις σελίδες των βιβλίων του.

Στα ποιήματά του αποτυπώνονται η φιλοσοφική του σκέψη, η ιστορική γνώση και το ερωτικό στοιχείο. Όσον αφορά στα ιστορικά του ποιήματα, ιδιαίτερα, οφείλουμε να λάβουμε υπ’ όψη μας ότι τα συνέθεσε βιώνοντας την ατμόσφαιρα μιας πόλης, της Αλεξάνδρειας, που έγινε κατά το ελληνιστικό της παρελθόν χωνευτήρι λαών και σταυροδρόμι πολιτισμών.

Ο αληθινός Καβάφης

Οι ήρωές του είναι γνωστά ιστορικά πρόσωπα ή γεννήματα της φαντασίας του και ο ποιητής αφηγείται στους χαρακτήρες που πλάθει ανθρώπινες συμπεριφορές, σημαδεμένες από κάθε πρόσκαιρο της επιτυχίας και τη μοίρα που εξουδετερώνει την ανθρώπινη θέληση.

Η γλώσσα και η στιχουργική μορφή των ποιημάτων του ήταν ιδιόρρυθμες και πρωτοποριακές για την εποχή του. Ο ποιητής επεξεργαζόταν επίμονα κάθε στίχο, κάποτε για χρόνια ολόκληρα, προτού τον δώσει στη δημοσιότητα. Σε αρκετές από τις εκδόσεις του υπάρχουν διορθώσεις από το χέρι του και συχνά, όταν επεξεργαζόταν ξανά τα ποιήματά του, τα τύπωνε διορθωμένα.

Σύμφωνα με τον Σεφέρη, το έργο του Καβάφη δε θα έπρεπε να διαβάζεται σαν μια σειρά από μεμονωμένα ποιήματα, αλλά σαν ένα μεγάλο ποίημα που αποτελείται από επιμέρους κομμάτια. Μόνο έτσι οι γενεές θα μπορούν να ανακαλύπτουν διαρκώς τον αληθινό Καβάφη

cityculture.gr / Κωνσταντίνος Π. Καβάφης / γράφει ο Παναγιώτης Καμπάνης*

* Ο Παναγιώτης Καμπάνης είναι Δρ. Αρχαιολόγος-Ιστορικός, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Μεταδιδακτορικός ερευνητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης