Η Μαγεία στην μεσαιωνική Αγγλία

Written by

Στις 31 Αυγούστου (διάρκεια έως 9 Ιανουαρίου 2019) πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια μιας πολύ ενδιαφέρουσας έκθεσης στο Ashmolean Museum, της Οξφόρδης, με τίτλο: «Spellbound magic ritual and witchcraft».
Αντικείμενο της ιδιαίτερης αυτής έκθεσης είναι η Μαγεία και οι πρακτικές άσκησής της στην μεσαιωνική Αγγλία. Περιλαμβάνει 180 αντικείμενα, τα οποία μας ταξιδεύουν σε έναν άγνωστο, μυστηριώδη και τρομακτικό κόσμο.
Ο κόσμος της μαγείας, διφορούμενος και ετερόφωτος, οφείλει σε μεγάλο βαθμό τη δύναμη και την εμμονή της παρουσίας του ακριβώς στο ότι δε μπορεί να ορισθεί, γιατί μόλις ορισθεί, παύει να είναι αυτό το οποίο θα θέλαμε ή είχαμε στόχο να ορίσουμε για να το μελετήσου.

Στο βαθμό που η μαγεία αντιπροσώπευε την πρώιμη μορφή δεισιδαιμονίας και θρησκείας, είχε δύναμη πάνω στις καρδιές των ανθρώπων, εξουσίαζε τις ελπίδες και τους φόβους τους. Στο βαθμό που αντιπροσώπευε την πρώιμη επιστήμη και τις απαρχές της πραγματικής γνώσης, η μαγεία ενέπνεε στους ανθρώπους μια αίσθηση δύναμης, δίνοντας μορφή στη ζωή και τα ήθη τους.
Στο ερώτημα ποιος είναι ο μάγος, η μορφή του οποίου μεταλλάσσεται, όπως και το περιεχόμενο της τέχνης του, λαμβάνοντας ανάλογα με τις περιστάσεις την υπόσταση και τις ιδιότητες ενός προφήτη ή ενός ιερέα, ενός θεραπευτή, ενός φιλοσόφου, ενός απατεώνα ή μιας χαρισματικής προσωπικότητας, ο ανθρωπολόγος Marcel Mauss έδωσε τη δική του απάντηση:

Η κοινή γνώμη είναι εκείνη που μετατρέπει κάποιον σε μάγο προσδιορίζοντας και το βαθμό επιρροής που μπορεί να ασκήσει. Τα μεμονωμένα άτομα, στα οποία αποδίδονται μαγικές ικανότητες, κατέχουν ήδη ιδιαίτερη θέση μέσα στα πλαίσια του κοινωνικού περίγυρου που τους αντιμετωπίζει ως μάγους.

Αρκούσαν μόνο κάποιες ενδείξεις για αποκλίσεις από τις καθιερωμένες δημόσιες ιερουργίες για το στιγματισμό κάποιου συμπολίτη ως μάγου. Κάθε ασύνηθες ενδιαφέρον για θρησκευτικά ζητήματα, μπορούσε να δημιουργήσει υποψίες για άσκηση μαγείας.

Στις μονοθεϊστικές θρησκείες της ανατολικής Μεσογείου, και κυρίως στον Χριστιανισμό και στον Ισλαμισμό, η μαγεία συνδέθηκε με αιρέσεις, δίνοντας τροφή σε έντονες διαμάχες ανάμεσα στους εκπροσώπους της λαϊκής εξουσίας και των εκκλησιαστικών αρχών. Κατά τη διάρκεια των χρόνων η μαγεία μεταφράστηκε ως μορφή λατρείας του Σατανά.

Στην εποχή του πρώιμου Μεσαίωνα αν και τα ξόρκια, η μαντεία και η επίκληση υπερφυσικών πνευμάτων βρίσκονταν στην ημερήσια διάταξη, μόνο κατά τον 11ο αιώνα η Εκκλησία άρχισε να συλλαμβάνει τις πραγματικές διαστάσεις του προβλήματος. Εκείνη την εποχή οι άνθρωποι πίστευαν ότι οι μάγισσες πετούσαν στον αέρα και ότι τις νύχτες καβαλούσαν ζώα ως ακόλουθοι της Άρτεμης, της ειδωλολατρικής θεότητας. Η μαγεία ήταν συνδεδεμένη με την επίκληση των δαιμόνων και τη θυσία σε αυτούς, συχνά και με την σεξουαλική συνεύρεση μαζί τους στη διάρκεια νυχτερινών οργίων. Πολλές θρησκευτικές μεταστροφές ήταν αποτέλεσμα της θέασης του διαβόλου ή διάφορων δαιμόνων σε μια ποικιλία μορφών και διαστάσεων

Το κυνήγι των μαγισσών έλαβε τεράστια έκταση μεταξύ του 14ου και 17ου αιώνα. Με την κατηγορία της μαγείας, εκτελέστηκαν 200.000 με 500.000 άνθρωποι, το 85% των οποίων ήταν γυναίκες. Ο χαρακτήρας και η χρονική επιλογή αυτών των εκτελέσεων σχετίζονται μερικώς από τη μία με τους στόχους της Ιεράς Εξέτασης και από την άλλη αφορούν τις αλλαγές της μεσαιωνικής κοινωνίας. Το γεγονός ότι αυτές οι εκτελέσεις και οι δαιμονολογικές θεωρίες που τις συνόδευαν ήταν τόσο διαδεδομένες μπορεί να εξηγηθεί από την ανομία που διαπότιζε την μεσαιωνική κοινωνία εκείνη την εποχή.

Για τους ιστορικούς που ασχολούνται με την μαγεία έχουν αποσαφηνιστεί πολλά σημεία που την αφορούν, ωστόσο παραμένει χωρίς ικανοποιητική απάντηση το ερώτημα «γιατί η μαγεία των πρώιμων χρόνων αποτελεί κατεξοχήν γυναικείο αδίκημα, γιατί δαιμονοποιήθηκε το γυναικείο φύλο;». Σύμφωνα με τις περιρρέουσες απόψεις, οι γυναίκες ήταν εγγενώς πιο αδύναμες από τους άντρες, διανοητικά και ψυχικά, άρα επιρρεπείς στην αμαρτία. Συνέπεια αυτού, οι γυναίκες αποτελούσαν προσφιλή στόχο του σατανά για να αποκηρύξουν την πίστη τους.

Κάθε άλλη δευτερεύουσας σημασίας αμαρτία που συνδεόταν με τη μαγεία θεωρούνταν ότι προερχόταν κυρίως από τις γυναίκες: περιέργεια, πολυλογία, ματαιοδοξία, απληστία, εκδικητικότητα κλπ.

Το γνωστό μαγικό βιβλίο «Malleus Maleficarum, που έγραψε ο Γερμανός κληρικός Heinrich Kramer το 1486, περιλαμβάνει ειδικό κεφάλαιο με τίτλο «γιατί οι γυναίκες γίνονται μάγισσες». Η μαγεία βεβαίωνε, ήταν περισσότερο φυσική στη γυναίκα παρά στους άντρες, εξ αιτίας της σύμφυτης αδυναμίας της καρδιάς τους και της μεγαλύτερης αγάπης τους προς τη σάρκα «Όλα αυτά αποδεικνύονται από την ίδια την ετυμολογία της λέξης, διότι η femina (γυναίκα) προέρχεται από το fe (faith =πίστη) και minus (=ελάχιστος), γι αυτό και είναι πάντα πιο αδύνατη στο να διαθέτει πίστη και τη διατηρεί».

Τιμωρίες μαγισσών, «Malleus Maleficarum» (Η Μαγεία στην μεσαιωνική Αγγλία)

Οι μισογυνιστικές αυτές διατυπώσεις πήγαζαν από ένα ιδεολογικό οπλοστάσιο που προερχόταν από την αριστοτελική άποψη των εγγενών ατελειών της γυναίκας ως «ατελούς αρσενικού» και στην παραδοσιακή χριστιανική αντιπάθεια προς τις γυναίκες ως απογόνους της Εύας.

Το «Spellbound» δεν είναι μια ακόμη μουσειακή έκθεση, αλλά μια εμπειρία που στόχο έχει την πρόκληση του σύγχρονου ανθρώπου απέναντι στις δεισιδαιμονίες, όχι μόνο του παρελθόντος, αλλά και του παρόντος.
Οι επισκέπτες θα αντικρίσουν έξι αντικείμενα και έξι ερωτήσεις που ψάχνουν κατά πόσο σκεφτόμαστε ακόμα «μαγικά:

«Έχετε κάποιο τυχερό αντικείμενο;»

Για την αποτροπή του κακού

Γλυπτό του Αρχάγγελου Μιχαήλ σε κοράλλι, τη στιγμή που σκοτώνει τον Εωσφόρο.
Για την αποτροπή του κακού, 1600–1800.
© Fitzwilliam Museum, Κέιμπριτζ

«Θα μπορούσες να μαχαιρώσεις την εικόνα ενός αγαπημένου προσώπου;»

Υφασμάτινη κούκλα (βουντού), το πρόσωπο της οποίας είναι τρυπημένο με στιλέτο.
The Museum of Witchcraft and Magic, Boscastle, Κορνουάλη

«Λένε πως υπάρχει μια μάγισσα μέσα του και αν την αφήσεις έξω θα έχεις προβλήματα».
Απ’ όσο γνωρίζουμε, δεν έχει ανοιχτεί ποτέ: οι επισκέπτες θα αναλογιστούν αν αυτοί θα το τολμούσαν.

Η τελευταία κατοικία μιας μάγισσας.


Γυάλινο μπουκάλι, κλεισμένο ερμητικά από ασήμι, φελλό και κερί.
© Pitt Rivers Museum, Οξφόρδη

Η κρυστάλλινη σφαίρα του John Dee

Ένας από τους διασημότερους επιστήμονες της εποχής της βασίλισσας Ελισάβετ Ι, ήταν ο
John Dee, μαθηματικός, αστρονόμος, αστρολόγος και αποκρυφιστής, ο οποίος εκτελούσε χρέη του προσωπικού αστρολόγου και μάντη της. Ο ίδιος αναφέρει σε ένα σύγγραμμα του, ότι η επιτυχία του οφείλεται στην κρυστάλλινη σφαίρα που του χάρισε γι αυτό τον σκοπό ο Αρχάγγελος Ουριήλ.

Η κρυστάλλινη σφαίρα του John Dee, 1582.
© Science Museum, Λονδίνο

«Sauns repentir» (χωρίς ενοχές).

Ένα πανάρχαιο τελετουργικό ερωτικής μαγείας, το οποίο έχει επανέλθει τα πρόσφατα χρόνια από χιλιάδες ζευγάρια. Είναι το ερμητικό κλείσιμο μιας κλειδαριάς πάνω σε μια γέφυρα και το πέταγμα του κλειδιού στο ποτάμι.

Αριστερά: Χρυσό μενταγιόν με τη μορφή μικροσκοπικού λουκέτου φέρει την επιγραφή «sauns repentir» («χωρίς ενοχές»). 15ος αι.© British Museum, Λονδίνο
Δεξιά: Σύγχρονα «λουκέτα αγάπης» από την γέφυρα Centenary στο Λιντς.

Στον πυρήνα της έκθεσης βρίσκεται μία επιλογή από χιλιάδες αντικείμενα που έχουν βρεθεί κρυμμένα σε σπίτια για την προστασία από επίγειες και υπερφυσικές απειλές: Νεκρές γάτες που θάβονταν επίτηδες σε τρύπες στους τοίχους, σαν μαγεία «συμπόνιας» για να φύγουν τα παράσιτα, αινιγματικά σημάδια και σύμβολα από παλιά κτίρια, που έχουν μαγική σημασία, όπως τα κυκλικά σύμβολα που βρέθηκαν στις πόρτες ενός αχυρώνα στο Σάφοκ.

Πόρτα του 17ου αι., σκαλισμένη με μαγικά- αποτροπαϊκά σύμβολα που προστατεύουν τους ιδιοκτήτες του σπιτιού, Laxfield, Suffolk, 17ος αι. ©Ashmolean Museum, Οξφόρδη

Η μαγεία θεωρούνταν ένας από τους μεγαλύτερους κινδύνους. Χιλιάδες κρυμμένα αντικείμενα έχουν βρεθεί σε σπίτια στη Βρετανία και αλλού, ως αποτέλεσμα των τελετουργικών που έκαναν οι τρομεροί εχθροί των μαγισσών.

Άλλοι ήταν πιο περίπλοκοι όπως τα «μπουκάλια των μαγισσών» που τοποθετούνταν κάτω από τζάκια και κατώφλια, ευάλωτα σημεία του σπιτιού απ’ όπου μπορούσε να μπει μια μάγισσα και περιείχαν ούρα, μικρά μυτερά αντικείμενα και ανθρώπινα μαλλιά και νύχια, πιθανώς κλεμμένα από την υποτιθέμενη μάγισσα και άλλα πιο απλά και καθημερινά, όπως τρυπημένες καρδιές ζώων που τις τοποθετούσαν στις καμινάδες, στην καρδιά του σπιτιού, για να τιμωρήσουν τις μάγισσες που ήταν κίνδυνος για τη ζωή τους.

Καρδιά ταύρου τρυπημένη με σιδερένια καρφιά και αγκάθια.

Βρέθηκε σε μία καμινάδα στο Shutes Hill Farm, στο Σόμερσετ,
© Pitt Rivers Museum, Οξφόρδη

Τα περισσότερα κρυμμένα αντικείμενα βρίσκονται συνήθως κατά τη διάρκεια ανακαινίσεων και συχνά τοποθετούνται πάλι πίσω – «για παν ενδεχόμενο».

Ανθρώπινη καρδιά από μόλυβδο και ασήμι.

Βρέθηκε κρυμμένη σε μια θέση στον πυλώνα στην κρύπτη κάτω από την Εκκλησία του Χριστού στο Cork.
12ος – 13ος αι © Pitt Rivers Museum, Οξφόρδη

«Γιρλάντα» από πούπουλα για την πρόκληση θανάτου.

19ος αι. © Pitt Rivers Museum, Οξφόρδη

Ο κατάλογος της έκθεσης


Επιμέλεια: Sophie Page, Marina Wallace
Ashmolean Museum Publications

cityculture.gr / Η Μαγεία στην μεσαιωνική Αγγλία /  Παναγιώτης Καμπάνης*
* Ο Παναγιώτης Καμπάνης είναι Δρ. Αρχαιολόγος-Ιστορικός, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Μεταδιδακτορικός ερευνητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης