Ένας άλλος αρχαίος κόσμος από τον Jerry Toner

Written by

Απόσπασμα από το βιβλίο του Jerry Toner “Μικρή Ιστορία του Αρχαίου Κόσμου», εκδόσεις Πατάκη, 2018.

“Πως ήταν να περπατά κανείς στη Ρώμη;

Ρώμη: η αυτοκρατορική πόλη ενός εκατομμυρίου ανθρώπων, μεγαλύτερη από κάθε δυτική πόλη μέχρι την Βιομηχανική Επανάσταση. Τι θα είχαμε αντικρίσει; Αστραφτερούς λευκούς κλασσικούς ναούς και Ρωμαίους με τήβεννο; Τον Κικέρωνα να εκφωνεί τους λόγους του στην αγορά; Ή μήπως, κάνοντας μια βόλτα στην Αθήνα, θα συναντούσαμε τον Σωκράτη να κεντρίζει τον τρόπο σκέψης των υπόλοιπων Αθηναίων υποδεικνύοντας τα λάθη στη λογική τους; Θα καταφέρναμε να πάρουμε το βλέμμα μας από την εκθαμβωτική ομορφιά του Παρθενώνα; Πρόθεση αυτού του βιβλίου είναι να αποφύγει αυτές τις τετριμμένες εικόνες του αρχαίου παρελθόντος.

Φανταστείτε έναν εναλλακτικό αρχαίο κόσμο. Τι συναντούμε καθώς κάνουμε βόλτα σε μία αρχαία πόλη; Κατ’ αρχάς, οι αισθήσεις μας αποκτούν μια τελείως διαφορετική εμπειρία. Η δυσωδία από τα σκουπίδια και τα ανθρώπινα περιττώματα μας χτυπά στα ρουθούνια. Μπορεί οι Ρωμαίοι να έχουν αναπτύξει ένα εντυπωσιακό δίκτυο αποχέτευσης, ωστόσο αυτό περιορίζεται στους κεντρικούς δημόσιους χώρους μέσα στην πόλη. Μακριά απ’ αυτούς, ο κόσμος πετάει τα σκουπίδια του όπου μπορεί. Οι δούλοι της πόλης και οι χειρώνακτες καθαρίζουν ένα μέρος αυτών των απορριμμάτων και τα πηγαίνουν σε λάκκους έξω από τα τείχη της πόλης. Αλλά η μυρωδιά παραμένει διάχυτη στον αέρα.

Και ο θάνατος πλανιέται στον αέρα. Πολλοί άστεγοι παθαίνουν στο δρόμο. Γεγονός που επηρεάζει ακόμα και τους αυτοκράτορες. Μια φορά που ο Βεσπασιανός έτρωγε το βραδινό του, ένας σκύλος μπήκε τρέχοντας από το δρόμο και πέταξε ένα ανθρώπινο χέρι κάτω από το τραπέζι. … Αυτό δε σημαίνει ότι οι αρχαίου δεν φρόντιζαν τους νεκρούς τους. Κάθε άλλο. Όπως οι ήρωες της Ιλιάδας, θέλουν απεγνωσμένα να ταφούν κατάλληλα, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει απλώς μία χούφτα χώμα πάνω από το πτώμα τους. Στη Ρώμη, όπου η αποτέφρωση είναι η πιο συνηθισμένη μορφή διαχείρισης, οι σοροί μεταφέρονται έξω από τα όρια της πόλης και καίγονται σε απλές πυρές. … Ίσως και εκατό άτομα τη μέρα αποτεφρώνοντας κατά μήκος των δρόμων που οδηγούσαν στην πόλη. Η μυρωδιά της καμένης σάρκας καλωσόριζε τον ταξιδιώτη στις ζοφερές πραγματικότητες της ζωής σε μία αρχαία πόλη.

Οι τουρίστες που επισκέπτονται σήμερα τα αξιοθέατα του αρχαίου κόσμου υιοθετούν κατά κανόνα έναν ευλαβικό, ήσυχο τόνο φωνής που προορίζεται για τόπους λατρείας. Στο Κολοσσαίο, οι επισκέπτες στέκονται σιωπηλοί από σεβασμό για τους χιλιάδες ανθρώπους που αφανίστηκαν εκεί. Δεν υπάρχει κάτι κακό σε αυτό. Μας κάνει να σκεφτούμε πόσο διαφορετικό ήταν το παρελθόν. Φανερώνει πόση σημασία έχει για μας να δείχνουμε σεβασμό απέναντι σε αυτούς τους εδώ και αιώνες νεκρούς. Όμως μας δίνει μία πολύ λανθασμένη αίσθηση για το πως ήταν η ζωή σε αυτά τα μέρη. Ο θόρυβος ήταν εκκωφαντικός. Οι επευφημίες του πλήθους μέσα στο αμφιθέατρο όπως το Circus Maximus, μες το οποίο στριμώχνονταν περίπου διακόσιοι πενήντα χιλιάδες θεατές, αντηχούσαν σε όλη την πόλη. Ξύλινα κάρα κροτάλιζαν στα λιθόστρωτα, πλανόδιοι πωλητές διαλαλούσαν την πραμάτεια τους χρησιμοποιώντας διαφορετικό τόνο στη φωνή τους ανάλογα με το τι πουλούσαν, και οδηγοί κοπαδιών, μετέφεραν τα χιλιάδες ζώα που απαιτούνταν για να τραφεί η πόλη στους χασάπηδες που θα τα έσφαζαν.

Πολλά πράγματα δεν ήταν όπως μας φαίνονται σήμερα. Παρατηρούμε το δροσερό, λευκό μάρμαρο των αρχαίων αγαλμάτων του Παρθενώνα και η απλότητά του συμβολίζει την αγνότητα του αρχαίου κόσμου. Οι Έλληνες ήταν ο λαός που επινόησε τη λογική και την επιστήμη, που μπορούσε να δει κάτω από την επιφανειακή μορφή των πραγμάτων και να τα κατανοήσει για αυτό που ήταν. Στην πραγματικότητα, τα περισσότερα, αν όχι όλα τα αρχαία αγάλματα, ήταν χρωματιστά. Ή ήταν επίχρυσα, γυαλιστερά ή λουστραρισμένα. Τα βασικά χαρακτηριστικά του προσώπου τονίζονταν, για να ξεχωρίζουν για τον θεατή. Τα μάτια βάφονταν λευκά ή τοποθετούσαν στο εσωτερικό τους χρωματιστό γυαλί για να δείχνουν όσο πιο ζωντανά γινόταν. … Όσο πιο σημαντικό το άγαλμα τόσο πιο τολμηρό και ακριβό το χρώμα. Το ερυθρό κιννάβαρι και το αιγυπτιακό μπλε, για παράδειγμα, χρησιμοποιούνταν για να δώσουν την αίσθηση της θεϊκής εξουσίας ενός ισόθεου αυτοκράτορα. … Σήμερα εύκολα θα σας φανεί κακόγουστο. Οι άνθρωποι εκείνης της εποχής, όμως, το έβλεπαν σαν να άγγιζε τη θεϊκή πραγματικότητα. …

Όμηρος, (1841) πίνακας του
Jean-Baptiste Auguste Leloir (1809–1892), βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου

Έχουμε μάθει να βλέπουμε τα πράγματα με συγκεκριμένους τρόπους. … Φανταζόμαστε ότι βιώνουμε τις αισθήσεις σας πέντε ξεχωριστά φαινόμενα, καθεμία με τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της. Όμως οι αρχαίοι ανακάτευαν τις αισθήσεις για να δημιουργήσουν μία σύνθετη περιγραφική παλέτα όπου η μία κάλυπτε την άλλη. Η περίφημη εικόνα του Ομήρου για τον «οίνοπα πόντον» δεν αναφερόταν μόνο στο χρώμα του αλλά και στην έντονη, διαπεραστική γεύση και μυρωδιά του. Ίσως υπονοούσε την αίσθηση που σου αφήνει η θάλασσα – μια ζάλη, σαν να έχεις πιει πάρα πολύ. Μας είναι δύσκολο να κατανοήσουμε την ιδέα ότι μπορούμε να γευτούμε, να μυρίσουμε και να νιώσουμε τα χρώματα. Ακόμα και το διάβασμα ήταν μια διαφορετική αισθητηριακή ενασχόληση. Τα κείμενα δεν προορίζονταν μόνο για να διαβαστούν αλλά και για να ακουστούν, εν μέρει επειρή τα επίπεδα αναλφαβητισμού ήταν υψηλά. Έμοιαζε φυσιολογικό να γεύεται, να ακούει και να μυρίζει κανείς περιγραφές που σε εμάς ίσως να φαίνονται αμιγώς οπτικές. Μια καλή γραφή επέτρεπε στο κοινό να αισθανθεί εμπειρικά μέσα από τις λέξεις.

Δεν είναι σαφές πόσο υψηλά ήταν τα επίπεδα αναλφαβητισμού. Ίσως μόλις το 5% του πληθυσμού να γνώριζε γραφή και ανάγνωση, δηλαδή ήξερε γραπτή μορφή ή να διαβάζει βασικά κείμενα. Ο αριθμός όσων μπορούσαν να διαβάσουν την υψηλή λογοτεχνία ήταν ακόμα μικρότερος: το πολύ 2%. Η μόρφωση κόστιζε, και ο περισσότερος κόσμος είχε ανάγκη να βάλει τα παιδιά του να δουλέψουν από νεαρή ηλικία. Ένα μεγάλο μέρος απ’ ότι θεωρούμε κλασικό πολιτισμό αποτελεί την υψηλή τέχνη αυτής της μικρής ομάδας των πλουσίων. Μόνο οι εύποροι ήταν σε θέση να σκοτώσουν την ώρα τους διαβάζοντας ποίηση ή μαθαίνοντας τα πιο περίτεχνα χαρακτηριστικά της σύνθεσης του πεζού λόγου. Μάλιστα, αυτή ακριβώς η έλλειψη χρησιμότητας τέτοιων ενασχολήσεων ήταν που τις καθιστούσε γοητευτικές στις ανώτερες κοινωνικές τάξεις, με τον ίδιο τρόπο που συχνά ισχύει για την εκμάθηση λατινικών σήμερα. Αυτό δεν σημαίνει ότι κανένας άλλος στην κοινωνία δεν απολάμβανε την καλή ποίηση. Τόσο ο Όμηρος όσο κι ο Βιργίλιος έχαιραν ευρείας εκτίμησης ακριβώς επειδή προορίζονταν να διαβαστούν δυνατά. Οι δημόσιες αναγνώσεις, είτε στο επίσημο περιβάλλον της θεατρικής σκηνής είτε σε πιο ανεπίσημες απαγγελίες στην αγορά, ήταν δημοφιλείς. Ούτε σημαίνει ότι τα κλασικά έργα λογοτεχνίας, τα οποία αποτελούν τον πυρήνα ενός παραδοσιακού τμήματος κλασικών σπουδών, είναι λιγότερο πολύτιμα ή άξια μελέτης. Σημαίνει όμως πως αν θέλουμε να αποκτήσουμε μία σαφέστερη εικόνα του αρχαίου κόσμου συνολικά, χρειάζεται να διευρύνουμε σημαντικά τους ορίζοντές μας, πέρα από αυτό το εξαιρετικά μορφωμένο σύνολο.”

Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου “Μικρή Ιστορία του Αρχαίου κόσμου” διαβάζουμε:

“Τι πίστευαν οι Πέρσες για τους αρχαίους Έλληνες; Πώς συγκρίνεται η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία με την αρχαία Κίνα; Η κατανόηση του αρχαίου κόσμου μάς επιτρέπει να καταλάβουμε πώς οι αντιλήψεις που έχουμε γι’ αυτόν επηρεάζουν τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο στον οποίο ζούμε σήμερα – από το τι συνιστά σημαντική τέχνη ως το πώς αντιλαμβανόμαστε το Ισλάμ…

Ο Τζέρρυ Τόνερ μάς ξεναγεί στους πολυσύχναστους δρόμους της Ρώμης και της Πομπηίας, όπου η δυσωδία του θανάτου κόβει την ανάσα, ο κίνδυνος καραδοκεί σε κάθε γωνία και οι ήχοι του αγοραίου έρωτα, του μεθυσιού και των τραγουδιών είναι η επωδός του φαγητού τα βράδια στα καπηλειά. Αναρωτιέται πώς ήταν να είσαι μια συνηθισμένη γυναίκα εκείνο τον καιρό και σε ποιες περιπτώσεις θα έπρεπε να καταφύγεις στη μαγεία. Μας παρουσιάζει τη μεγάλη ποικιλία των λαών που έζησαν σε διαφορετικές περιόδους και τόπους, από τους Πέρσες μέχρι τους Γερμανούς. Φτάνει ως τις περιόδους μετά την κλασική Αθήνα και τη Ρώμη, μέχρι τα ελληνιστικά βασίλεια που διαδέχτηκαν τον Αλέξανδρο και την ύστερη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, όπου κυριαρχούσε ο χριστιανισμός.

Η Μικρή ιστορία του αρχαίου κόσμου είναι ένας ζωντανός, ανατρεπτικός και εξαιρετικά εμπεριστατωμένος οδηγός για τους λαούς και τους πολιτισμούς που διαμόρφωσαν τον τρόπο που ζούμε σήμερα.”

Ο Jerry Toner είναι καθηγητής και διευθυντής του Τμήματος Κλασικών Σπουδών του Κολεγίου Τσόρτσιλ στο Κέμπριτζ. Έχει γράψει αρκετά βιβλία για τον Κλασικό κόσμο και έχει συμμετάσχει στην δημιουργία δραματοποιημένων ντοκυμαντέρ όπως το Roman Empire. Στα ελληνικά κυκλοφορούν μόνο δύο, το παρόν και το “Εγχειρίδιο Διαχείρισης Δούλων”.