F.-W. Nietzsche – Ειδύλλια απ’ τη Μεσσήνη

Written by

Ειδύλλια απ’ τη Μεσσήνη
Ποιητική απόδοση/Σχόλια: Δήμος-Άδωνις Βρύζας
Γλωσσική Επιμέλεια: Χριστιάνα Σκαρλατοπούλου

Εισαγωγή στα Ειδύλλια απ’ τη Μεσσήνη

Είναι γνωστό σε όσους έχουν στοιχειώδη γνώση του Νιτσεϊκού corpus κειμένων ότι αυτό δεν αποτελείται μόνο από φιλοσοφικά δοκίμια ή αυτοβιογραφικά έργα αλλά συμπεριλαμβάνει και έναν ικανό αριθμό ποιημάτων και ποιητικών συλλογών. Πέραν από τα ποιήματα στα 2 τελευταία μέρη του Ζαρατούστρα, πέραν από τους Διθυράμβους του Διονύσου (Dionysos-Dithyramben), “πέρα από το καλό και το κακό”[1] έχουμε και την ανά χείρας σειρά ποιημάτων που φέρουν τον τίτλο, Ειδύλλια απ’ τη Μεσσήνη (Idyllen aus Messina). Τα ειδύλλια αυτά, με τον ειρωνικά πικρό ή χαρούμενα παιχνιδιάρικο τόνο, εμπεριέχουν και στοιχεία ελεγειακής (νεκρικής) ποιήσεως.

Γράφτηκαν ένα χρόνο πριν τη Χαρούμενη επιστήμη (Die frohlihe wissencraft), το 1882. Έμπνευση για το υλικό των ποιημάτων άντλησε ο Nietzsche από τις ολιγοήμερες διακοπές του στην Ιταλία το καλοκαίρι του προηγούμενου έτους. Ο φιλόσοφος-ποιητής υποδύεται πολλά πρόσωπα και δεν αποτελούν όλες οι αναφορές των ποιημάτων προσωπικά του βιώματα. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι δεν θέτει προσωπικές του απόψεις στα πράγματα, ούτε ότι δεν υπάρχουν ποιήματα στα οποία “ήρωας” και ποιητής ταυτίζονται πλήρως. Συνολικά πρόκειται για μια σειρά από 8 ποιήματα, ήπιου χαρακτήρα και ύφους ανέμελου και παιχνιδιάρικου τις πιο πολλές φορές, χωρίς να λείπουν οι αναφορές σε σκοτεινότερα μοτίβα όπως, ο θάνατος μιας νεαρής κοπέλας, η προδομένη αγάπη, η κριτική σε κοινωνικές πρακτικές καθώς και το μυστήριο και η παραδοξολογία.

Πιο συγκεκριμένα, το πρώτο ποίημα λέγεται “Πρίγκηπας ελεύθερο πουλί”, σε αυτό ο Nietzsche φαντασιώνεται πως είναι ένα μικρό, ελεύθερο πουλί το οποίο όχι μόνο είναι πρώτο στο πέταγμα και στο παιχνίδι, αλλά διαθέτει και την ικανότητα να οργανώσει τα άλλα πουλιά, να τα διδάξει “νέες τέχνες [ή δυνατότητες]” και να αναδειχθεί αλληγορικά στο σοφότερο και ικανότερο όλων των πουλιών.

Πρίγκηπας ελεύθερο πουλί

Κρέμομαι σ’ ένα κυρτό κλαδί σήμερα
Ψηλά πάνω από τη θάλασσα και τους λοφίσκους
Ένα πουλί με κάλεσε  εδώ να κάτσω –
Πέταξα προς αυτό με ορμή, με ορμή
Καθώς οι μικρές μου φτερούγες χτυπούσαν ρυθμικά

Η άσπρη θάλασσα αποκοιμήθηκε
Έβαλα για ύπνο κάθε μου πόνο και λαβωματιά[7] 
Ξέχασα στόχους και λιμάνια βαθιά
Ξέχασα φόβο, έπαινο και ποινή:
Τώρα ακολουθώ πετώντας κάθε πουλί
Απλά, βήμα μετά το βήμα – αυτό δεν είναι ύπαρξη!
Τέτοιος ρυθμός είναι κουραστικός και όχι εκλεπτυσμένος
Οι άνεμοι με σηκώνουν τόσο ψηλά χωρίς αντίσταση·
Το λατρεύω: με φτερά να ανεμογλιστρώ
(κι) αφήνω πίσω μου όλα τα πουλιά.

Λογική – αυτό είναι κακή δουλειά
Η λογική και η γλώσσα σκοντάφτουν με τον ίδιο τρόπο!
Η πτήση μου διδάσκει μια νέα τέχνη – ναι,
Μια πιο ωραία δουλειά
Τραγούδι, αστείο και το μελωδικό-παιχνίδι.

Το να σκέφτεσαι στη μοναξιά – αυτό είναι σοφό[8]  
Το να τραγουδάς στη μοναξιά – αυτό είναι ανόητο
Έτσι ακούστε με, με αυτό τον τρόπο
Μαζευτείτε τριγύρω μου και καθήστε ακίνητα
Αγαπητά, φίνα πουλιά μην είστε ακατάδεκτα.

Το δεύτερο ποίημα, φέρει τον τίτλο “Το μικρό μπρίκι που λέγεται Αγγελίνα”, σε αυτό ο Nietzsche μιλάει στο όνομα ενός πλοίου, το οποίο όμως πήρε το όνομά του από ένα τραγικό γεγονός: μια νεαρή κοπέλα, η οποία αυτοκτόνησε πέφτοντας στον γκρεμό. Ο τρόπος που παρουσιάζεται εδώ το θέμα είναι ανάλαφρος, παιχνιδιάρικος και με πολλές λέξεις υποκορισμού. Αυτό το ποίημα, κρύβει βέβαια κάποιες μικρές εντάσεις και λίγο “ψυχικό σκοτάδι”, αλλά η γενική αίσθηση που μας δίνει είναι ένα είδος “φαρμάκου του θανάτου”. Είναι σαν να μας θυμίζει ο φιλόσοφος-ποιητής ότι η ζωή δεν τελειώνει με το θάνατο των αγγέλων, αλλά αντίθετα ο θάνατος μπορεί να γίνει αιτία συνέχισης της ζωής και να νοηματοδοτήσει την ύπαρξη. Το Ηρακλείτειο στοιχείο της ταυτότητας αντικειμένων και υποκειμένων, πραγμάτων που φαντάζουν ασυμβίβαστα εμφανίζεται εδώ αμυδρά, σκιαγραφημένο με αδρές γραμμές.

Το μικρό μπρίκι που λέγεται Αγγελίνα[9]

Μικρή Αγγελίνα: έτσι λέγομαι
Τώρα ένα πλοίο αλλά κάποτε μια κοπελίτσα
Ω, ακόμη τόσο πολύ κοπελίτσα!
Γιατί πάντα στριφογυρίζει για χάρη της αγάπης
Το φίνο, μικρό μου τιμονάκι

Μικρή Αγγελίνα: έτσι λέγομαι
Είμαι στολισμένη με εκατό σημαιούλες
Και τον πιο όμορφο καπετανάκο
Που κορδώνεται στη γέφυρά μου
Σαν (να ‘ταν η)  εκατοστή πρώτη σημαιούλα μου

Μικρή Αγγελίνα: έτσι λέγομαι
Οπουδήποτε μια μικρή φλόγα
Καίει για μένα, τρέχω σαν άπληστο, αρπακτικό
Μικρό αρνάκι νοσταλγικά στο δρόμο μου:
Ήμουν πάντα ένα τέτοιο μικρό αρνάκι

Μικρή Αγγελίνα: έτσι λέγομαι
Πραγματικά πιστεύετε ότι μπορώ να γαυγίσω
Σαν ένα μικρό σκυλάκι κι ότι το μικρό μου στοματάκι
Μπορεί να ξεράσει ατμό και φωτιά;
Ω, το δικό μου είναι στόμα διαόλου!

Μικρή Αγγελίνα: έτσι λέγομαι
Μια φορά ομίλησα μια παιχνιδιάρικα ζαβολιάρικη λέξη[10]
Που έκανε τον εραστή μου να φύγει
Τόσο γρήγορα για το παλιό του σπίτι:
Ναι, πέθανε από αυτή τη μικρή λεξούλα.

Μικρή Αγγελίνα: έτσι λέγομαι
Μόλις και μετά βίας ακούστηκε· έδραμα σε ξέρα
Σ’ έναν μικρό ύφαλο και έσπασα ένα μικρό πλευρό!
Έτσι ώστε η ψυχή μου να δραπετεύσει:
Ναι, έφυγε δια μέσου αυτού του μικρού πλευρού!

Μικρή Αγγελίνα: έτσι λέγομαι
Η ψυχή μου είναι σαν ένα μικρό γατάκι
Που ‘κανε ένα, δύο, τρία, τέσσερα πέντε μικρά αλματάκια
Εκσφενδόνισε (τον) εαυτό (του) πάνω στο μικρό πλοίο
Ναι, έχει γρήγορα[11] πατουσάκια.

Μικρή Αγγελίνα: έτσι λέγομαι
Τώρα ένα πλοίο αλλά κάποτε μια κοπελίτσα
Ω, ακόμη τόσο πολύ κοπελίτσα!
Γιατί πάντα  στριφογυρίζει για χάρη της αγάπης.
το φίνο, μικρό μου τιμονάκι.

Το επόμενο ποίημα λέγεται “Τραγούδι ενός βοσκού κατσικιών” ενώ σαν υπότιτλος του ποιήματος τίθεται η αφιέρωση “(στο γείτονά μου, τον Θεόκριτο των Συρακουσών)”. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η πολυεπίπεδη “συνομιλία” που θέλει να προκαλέσει ο Nietzsche. Ο Θεόκριτος ήταν ποιητής της Ελληνιστικής εποχής (γεν. περ. Το 315 π.Κ.Ε.[2]) και έγραψε ειδύλλια, επαίνους, επιγράμματα και βουκολική ποίηση. Εδώ βέβαια, στο ποίημα του Nietzsche, υπάρχουν και βουκολικά στοιχεία, αλλά η επικέντρωση γίνεται εν είδει αντιπαράθεσης: τα Ειδύλλια των Συρακουσών (δηλ. του “γείτονα” σε ένα άλλο παρόν, Θεοκρίτου), συνομιλούν με τα ειδύλλια της Μεσσήνης, του Nietzsche. Ο Θεόκριτος έχει γράψει το ενδιαφέρον Ελεγειακό ειδύλλιο “Εις νεκρόν Άδωνιν”, στο οποίο η Αφροδίτη ψάχνει να βρει την αιτία που ένα θήραμα της στέρησε την ερωτική συντροφιά του Αδώνιδος[3], ενώ στο ποίημα του Nietzsche, φαίνεται ένας άνδρας να αναρωτιέται για τους λόγους για τους οποίους τον παράτησε, την νύχτα του μεγάλου τους ραντεβού, η αγαπημένη του. Η αγάπη είναι ικανή να οδηγήσει στην τρέλλα και στην καταστροφή όποιον πέφτει στα δίχτυα της. Καίγοντας τις καρδιές των ανθρώπων, τους στερεί την ίδια τη θέληση για ζωή, τους απογυμνώνει από την ψευδή αίσθηση της δυνάμεως και της αυτοκυριαρχίας.

Τραγούδι ενός βοσκού κατσικιών
(Στο γείτονά μου τον Θεόκριτο των Συρακουσών)

Εδώ κείμαι, άρρωστος στο στομάχι μου
με φάγαν οι κοριοί[12] 
Και εκεί (να) πέρα ακόμη φώτα και σαματάς:
Τους ακούω να χορεύουν.

Αυτή ήθελε, εκείνη την ώρα
Να ξεμυτίσει μαζί μου:
Σαν σκυλί περιμένω
Αλλά ουδέν σημάδι έρχεται!

Στο σταυρό ορκίστηκε!
Πώς θα μπορούσε να ψεύδεται;
Ή  τρέχει πίσω απ’ τον καθένα,
Όπως ακριβώς οι κατσίκες μου;

Από πού είναι η μεταξένια της φούστα;
Α! η περηφάνεια μου;
Ζει άραγε ακόμη σαν ένα απ’ τα λίγα κριάρια
Σ’ αυτά τα δάση;
Πόσο μπλεγμένο και δηλητηριώδες,
η ερωτοχτυπημένη προσμονή!
Έτσι μεγαλώνει στην αποπνικτική νύχτα
το δηλητηριώδες μανιτάρι στον κήπο.

Η αγάπη μου ξεσκίζει τις σάρκες
Σαν μια έβδομη κόλαση [13] 
Δεν θέλω να φάω τίποτα
Κρεμμύδια, στο καλό!
Μέσα στη θάλασσα το φεγγάρι μειώνεται, μικραίνει
Τ’ άστρα χάνονται, σιγοσβήνουν[14]
Έτσι έρχεται η γκρίζα μέρα
Ευχαρίστως θα πέθαινα.

“Η μικρή μάγισσα”, είναι το τέταρτο ποίημα αυτής της ποιητικής συλλογής του Γερμανού φιλόσοφου. Αυτό είναι ένα ειρωνικό, παντοδύναμο σύμβολο της γυναικείας πονηριάς και γοητείας. Ο Nietzsche εδώ υποδύεται το ποιητικό πρόσωπο που φαίνεται να είναι η “μικρή μάγισσα” και απογυμνώνει την στερημένη ψυχολογία των “αγίων πατέρων”, των μοναχών, της εκκλησίας στο σύνολό της. Η εκκλησία θέλει ποίμνιο, κοπάδι. Για αυτό συγχωρεί τους πάντες, ιδιαίτερα τους αμαρτωλούς, γιατί οι αμαρτίες τρέφουν τις θρησκευτικές εμμονές μιας αδύνατης, μη-πραγματοποιήσιμης ηθικής. Το κακό, τελικά, σαν από μηχανής θεότητα, είναι η μόνη εγγύηση της λύτρωσης ενός ανθρώπου που όπως η μικρή μάγισσα, σπάει τις νόρμες και ξεβγάζει τις παλιές αμαρτίες με καινούργιες, πιο επίκαιρες. Σε αυτό το ποίημα το οποίο απηχεί την πολύ τεκμηριωμένη κριτική της θρησκείας που θα κάνει ο Nietzsche μερικά χρόνια αργότερα με τον Αντίχριστο, βρίσκει κανείς ένα άψογο μνημείο ειρωνείας και χαράς μέσα σε άσκοπες ηθικές αναζητήσεις και βαρετές ηθικολογικές εντολές.

Η μικρή μάγισσα

Όσο είναι ακόμη ωραίο το σωματάκι μου
ακόμη αξίζει να ‘μαι ευσεβής.
Το ξέρει κανείς, ο θεός αγαπάει τις γυναίκες
τις όμορφες ολίγον τι πιο πάνω
Του γεμάτου καθήκοντος, μοναχού
Σίγουρα θα του το συγχωρέσει
Γιατί εκείνος, όπως πολλοί άλλοι μοναχοί
Αρέσκεται στο να ‘ναι[15] μαζί μου

Όχι (ένα) γκρίζο πατέρα της εκκλησίας!
Όχι! Ακόμη νέο, και συνήθως (κάποιον που) κοκκινίζει από ντροπή
Συχνά σαν την γκριζίζουσα αγριόγατα
Γεμάτο με ζήλεια και ανάγκη!
Δεν αγαπάει τις μεγάλες σε ηλικία
Δεν αγαπώ τους γέροντες
Πόσο εκπληκτικά παράξενο και σοφό
Είναι το σχέδιο του Θεού!

Η εκκλησία ξέρει πώς να ζει[16]
Δοκιμάζει την καρδιά και το πρόσωπο.
Αυτός είναι ο τρόπος που με βλέπει και με συγχωρεί
Πράγματι, (και) ποιος δε με συγχωρεί!
Κάποιος τραυλίζει μ’ ένα μικρό ψίθυρο,
Κάποιος υποκλίνεται λυγίζοντας το γόνατο και αναχωρεί
Και με μια νέα μικρή αμαρτιούλα
Κάποιος ξεβγάζει την παλιά.

Ευλογητός ο Θεός επί της γης[17]
Που αγαπά ωραίες κοπελίτσες
Και πρόθυμα συγχωρεί τον εαυτό του
Σχέσεις της καρδιάς!
Όσο ακόμη είναι όμορφο, το σωματάκι μου
(τόσο) ακόμη αξίζει να είμαι ευσεβής:
Όταν θα ‘μαι μια γριά τρεμάμενη γυναίκα
Είθε ο διάολος να μ’ ελευθερώσει!

Το σκοτεινότερο ποίημα της συλλογής ακολουθεί και έχει τον τίτλο “Το νυχτερινό μυστήριο”. Τι συμβαίνει άραγε στο μεσοδιάστημα ανάμεσα στην γνώση και τη λήθη; Στον ύπνο και την εγρήγορση; Και, ξέρουμε πράγματι αν αυτά που βλέπουμε να εκτυλίσσονται μπροστά στα μάτια μας, συνέβησαν πραγματικά; Φιλοσοφικά ερωτήματα, χωρίς να υπάρχει εγγυημένη απάντηση.

Το νυκτερινό μυστήριο

Χτες βράδυ καθώς όλα κοιμόντουσαν
Χωρίς σχεδόν ανάσα τρέμουσα
Άνεμος έτρεχε μες στα σοκάκια [18]
Παρόλα ταύτα το μαξιλάρι μου δε μου παρείχε άνεση,
Ούτε η παπαρούνα, ούτε εκείνο που μ’ άλλο τρόπο
Κάνει τον ύπνο πιο βαθύ – μια καλή ηθική συνείδηση

Τελικά καταπολέμησα τον ύπνο
Κι έτρεξα στην παραλία
Φεγγαρόφωτη και ήπια ήταν – συνάντησα
Άνδρα και βάρκα πάνω σε ζεστή αμμουδιά
Κι οι δυο τους νυσταγμένοι, βοσκός και πρόβατο:
Νυσταγμένα η βάρκα άφησε τη στεριά

Μία ώρα πιθανόν, ίσως και δυο,
Ή ( να ‘ταν) μήπως κάνας χρόνος; Τότε άξαφνα
Το μυαλό μου κι οι σκέψεις μου βούλιαξαν
Σ’ ένα ατέρμονο βαρετό κενό
Και μια αόριστη, άνευ ορίων, άβυσσος
Άνοιξε διάπλατα: (και) τότε τελείωσε!

Το πρωί ήρθε: στο βαθύ μαύρο
Μια βάρκα κοντοστέκεται, κοντοστέκεται[19]
Τι συνέβαινε; Έτσι έκραζε, έτσι έκραζαν, περίπου εκατό (άνθρωποι) – τι ήταν εκεί; Αίμα;
Τίποτα δεν συνέβαινε! Κοιμόμασταν, κοιμόμασταν
Ω! τόσο καλά, τόσο καλά!

Το έκτο ποίημα, τιτλοφορείται “Ευσεβής, εύχαρις, υπεραγαπητική”, φέρει τον υπότιτλο “(στο ιερό πεδίο)”. Αυτό είναι μια ελεγεία με αμυδρά στοιχεία Ειδυλλίου. Πηγή έμπνευσης υπήρξε μια γλυπτή / σκαλισμένη παράσταση που είδε ο Nietzsche σε έναν τάφο στη Γένοβα. Σε αυτό το μνήμα, παρασταίνονταν μια νεαρή κοπέλα που κρατούσε ένα αρνάκι και τα χαμηλωμένα της μάτια ήταν τεθλιμμένα. Αυτό οδήγησε τον Nietzsche στο να γράψει ένα ποίημα με θέμα την ερωτική απόρριψη και τον θάνατο που αυτή μπορεί να επιφέρει. Ειδικά για την συγκεκριμένη κοπέλα, ο Nietzsche χρησιμοποιεί τους θετικούς χαρακτηρισμούς του τίτλου του ποιήματος και αναρωτιέται τί είναι αυτό που οδηγεί στη θλίψη και στο θάνατο ακόμη και τους καλόψυχους ανθρώπους. Το ποίημα έχει μια ηρεμία και γλυκύτητα, μια χαμηλή ατμόσφαιρα μελαγχολίας αλλά και αναπόλησης των θετικών στοιχείων που έφυγαν από τη γη, μαζί με ένα αγαπημένο πρόσωπο. Είναι, θα λέγαμε, σαν ο γονιός ενός νεκρού που απαριθμεί τα θετικά στοιχεία του παιδιού του, να έρχεται αντιμέτωπος με την αναπόφευκτη μοίρα κάθε ύπαρξης, τον θάνατο, ο οποίος όχι μόνο δε χαρίζεται αλλά είναι ακόμη πιο σκληρός για τους ενάρετους και για τους νέους.

Ευσεβής, εύχαρις υπεραγαπητική
(στο ιερό πεδίο) [20]

Ω! κοπελίτσα με το αρν(άκ)ι σου,
Εκείνο με το απαλό, σγουρό τρίχωμα,
Φως και φλόγα υπάρχουν
Σ’ αμφότερα τα μάτια σου,
‘σύ γοητευτικό, παιχνιδιάρικο πλάσμα,
‘σύ αγαπημένη κοντά ή μακριά
Τόσο ευσεβής τόσο καλόκαρδη,
Υπεραγαπητική!

Τι (‘ταν αυτό που) σου ‘σπασε την αλυσίδα τόσο νωρίς;
Ποιος σ’ έκανε τόσο ανήσυχα απογοητευμένη;
Και ‘σύ αγαπημένη,  ποιος δεν σ’ αγάπησε αρκετά;[21]
Είσαι σιωπηλή – όμως τα ευγενικά σου μάτια κοντεύουν να δακρύσουν:
Είσαι σιωπηλή και θα πέθαινες από προσμονή,
υπεραγαπητική;

Το έβδομο ποίημα των Ειδυλλίων από τη Μεσσήνη, τιτλοφορείται “Πουλί Άλμπατρος”. Σε αυτό, ο ποιητής ορθώνει φιλοσοφικά μοτίβα, με αφορμή την πτήση ενός τεράστιου άλμπατρος. Αναρωτιέται για το τι είναι αυτό που μας σηκώνει στο ύψος των περιστάσεων; Ποια ορμή μας κυριεύει όταν καταφατικά επιλέγουμε να ζήσουμε μια σπουδαία ζωή; Ποιο άστρο, και ποια αιωνιότητα αφήνουμε πίσω μας; Και η θλίψη λυτρώνει: υπερβαίνει τον φθόνο και οδηγεί στην αγάπη. Η αγάπη βέβαια δεν πρέπει να νοηθεί όπως η παρακμιακή αγάπη των χριστιανών ή κάποιας άλλης παρεμφερούς θρησκείας, αλλά σαν το στοιχείο που συνέχει με τραγικό τρόπο κάθε μεγάλη ύπαρξη. Ο Ζαρατούστρας αγαπά τους ανθρώπους, γι’ αυτό θέλει να τους απαλλάξει από το ψέμα, γι’ αυτό παύει να είναι “ασκητής”.[4] Τα δώρα της αγάπης δεν είναι πάντα τα λουλούδια και οι κολακείες: μπορεί να φέρνουν και δάκρυα, “γιατί σ’ αγαπώ, ω αιωνιότης”[5] “και ναι (Άλμπατρος) – Σ’ αγαπώ”.

Πουλί Άλμπατρος

Ω! θαυμαστό! Ακόμη πετάει;
Σκαρφαλώνει πετώντας σε ύψη και τα φτερά του είναι ακίνητα!
Τι το σηκώνει και το κουβαλάει στα ύψη;
Ποιοι είναι οι στόχοι και η πορεία και η βοήθειά του τώρα;

Πετάει πολύ ψηλά ακόμη και οι ουρανοί
Τώρα επαινούν τον νικητή ιπτάμενο:
Τώρα ακίνητο σ’ ανάπαυση ανεμογλιστρά
Την νίκη ξεχνώντας και τον νικητή

Σαν ένα άστρο και (μια) αιωνιότητα
Ζει τώρα σε ύψη που η ζωή αποφεύγει,
( Κι) ακόμη νιώθει θλίψη για τη ζήλεια:[22]
Και υψιπετούν όλοι όσοι το βλέπουν να σκαρφαλώνει πετώντας σε ύψη!

Ω! πουλί άλμπατρος!
Τραβιέμαι προς τα ύψη από ‘να αιώνιο ένστικτο![23]
Σε σκέφτηκα: τότε δάκρυ
Μετά το δάκρυ άρχισε να ρέει – (και) ναι, σ’ αγαπώ!

Τέλος, το όγδοο και τελευταίο ποίημα αυτής της μικρής ποιητικής απόπειρας του Nietzsche είναι εκείνο με τον τίτλο “Γνώμη πουλιού” και συγκεκριμένα ενός τρυποκάρυδου, που απλά υπενθυμίζει στον Nietzsche ότι δεν είναι μόνο φιλόλογος και καθηγητής φιλοσοφίας: είναι και ποιητής, όσο και εάν θέλει να αποποιηθεί έναν τέτοιο τίτλο. Και πράγματι, μέχρι στιγμής δεν είδαμε μοτίβα που προσιδιάζουν σε σπουδαίους ποιητές; Ο Nietzsche βέβαια, προτιμάει να  είναι κάτι ανάμεσα σε θεό και άγριο ζώο: ένας φιλόσοφος.[6]

Γνώμη πουλιού

Όταν πρόσφατα αναζωογονούσα τον εαυτό μου δροσιζόμενος
κάτω από σκοτεινά δένδρα καθισμένος,
Άκουσα χτύπο, έναν ξέπνοο χτύπο, έπειτα,
ντελικάτο, σαν ένα μέτρο και ‘ να ρυθμό.
θύμωσα κι έκανα μερικές γκριμάτσες
εν τέλει όμως ενέδωσα, υποχώρησα,
μέχρι που, σαν ποιητής
επίσης μίλησα μ’ αυτό το χτύπο.

συνέχισα να φτιάχνω στίχους, όμως
συλλαβή προς συλλαβή εκτοξεύτηκαν
έπρεπε ξαφνικά να γελάσω – να γελάσω
για ένα δεκαπεντάλεπτο.
Εσύ  ποιητής; Εσύ  ποιητής;
Έχεις τόση βλάβη στο κεφάλι σου;
«Ναι Κύριε μου! Είστε ποιητής!»
-Έτσι λάλησε ο τρυποκάρυδος.

cityculture.gr/ γράφει ο Δήμος-Άδωνις Βρύζας

Βιβλιογραφία

B. Magnus, Άρθρο στην Εγκυκλοπαίδεια Britannica: F.-W. Nietzsche, [ https://www.britannica.com/biography/Friedrich-Nietzsche ]

A. Wallis Budge, The Book of the Dead According to the Theban Recension, [στη σειρά The worlds great classics, Egyptian literature], εκδ. Colonial Press, Λονδίνο /Νέα Υόρκη, 1901

F.-W. Nietzsche, Die fröhliche Wissenschaft, [Η χαρούμενη επιστήμη], εκδ. Ernst Schmeitzner, Chemnitz, 1882

F.-W. Nietzsche, Dionysos-Dithyramben, [Οι Διθύραμβοι του Διονύσου], εκδ. C. G. Naumann, Λειψία, 1906

F.-W. Nietzsche, Idyllen aus Messina, [Ειδύλλια απ’ τη Μεσσήνη], εκδ. στο περιοδικό Internationale Monatsschrift (του Ernst Schmeitzner), Chemnitz, 1882

F.-W. Nietzsche, Idyllen aus Messina, [Ειδύλλια απ’ τη Μεσσήνη], [ http://www.thenietzschechannel.com/works-pub/ifm/ifmg.htm ] καθώς και μια (όχι πάντα ακριβής, αλλά) ενδιαφέρουσα μετάφραση των ποιημάτων στα Αγγλικά [ http://www.thenietzschechannel.com/works-pub/ifm/ifm.htm ]

F.-W. Nietzsche (Walter Kaufmann και R.J. Hollingdale), Twilight of the idols, or, how to philosophize with a hammer, 1895 [ http://www.handprint.com/SC/NIE/GotDamer.html ]

F.-W. Nietzsche (Ζ. Σαρίκας), Ο Αντίχριστος. Κατάρα στο χριστιανισμό, εκδ. Πανοπτικόν, Θεσσαλονίκη, 2012

F.-W. Nietzsche (Ζ. Σαρίκας), Πέρα από το καλό και το κακό, πρελούδιο σε μια φιλοσοφία του μέλλοντος, εκδ. Πανοπτικόν, Θεσσαλονίκη, 2012

F.-W. Nietzsche (Λ. Κουκούλας), Τάδε έφη Ζαρατούστρας, ένα βιβλίο για όλους και κανένα, εκδ. Ι. Βασιλείου, Αθήνα, 1924

M.Roberson, Nietzsche’s Poet-Philosopher: Toward a Poetics of Response-ability, Possibility, and the Future, εκδ. στο Mosaic: An Interdisciplinary Critical Journal (University of Manitoba Press) τόμος 45.1, Mantitoba, 2012

R. Lanier Anderson, Άρθρο στην Εγκυκλοπαίδεια Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Stanford: F.-W. Nietzsche, [ https://plato.stanford.edu/entries/nietzsche/ ]

W. Streitberg, Gotisch-griechisch-deutsches wörterbuch [Γοτθο-Ελληνο-Γερμανικό λεξικό], εκδ. Carl Winter’s Universitätsbuchhandlung, Heidelberg, 1910

Θεόκριτος, Ειδύλλια, “Εις Νεκρόν Άδωνιν”, στην ιστοσελίδα μικρός απόπλους, 2000, [http://www.mikrosapoplous.gr/theocritus/thcrts30.htm]

Σύντομο Βιογραφικό του F.-W. Nietzsche σύμφωνα με την ιστοσελίδα mypoeticside.com [ https://mypoeticside.com/poets/friedrich-nietzsche-poems ]

Ο Δήμος-Άδωνις Βρύζας, είναι απόφοιτος του τμήματος Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Πατρών, κάτοχος του μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών στη Φιλοσοφία του Δικαίου (Philosophy and Law) του Πανεπιστημίου του Bristol, Μεγάλης Βρετανίας.

Η Χριστιάνα Σκαρλατοπούλου, είναι απόφοιτος του τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου του Regensburg, Γερμανίας και μεταπτυχιακή φοιτήτρια Βιοιατρικής και μοριακής έρευνας (Biomedical and Molecular Research) του Πανεπιστημίου King’s College London, Μεγάλης Βρετανίας.

[1]Τίτλος ενός βιβλίου του Nietzsche. Πέραν από το καλό και το κακό: Προοίμιο μιας φιλοσοφίας του μέλλοντος [Jenseits von Gut und Böse: Vorspiel einer Philosophie der Zukunft]. Ενδιαφέρον στον τίτλο παρουσιάζει η λέξη Vorspiel, που σημαίνει προκαταρκτικό παιχνίδι (και εδώ μετέφρασα προοίμιο). Είναι σαν να σπάει τη σοβαρότητα μιας αμιγώς επιστημονικής πρότασης στον τομέα της ηθικής φιλοσοφίας.

[2]π.Κ.Ε., προ κοινής εποχής.

[3]τόν ἄνδρα τὸν καλόν σευ / οὐκ ἤθελον πατάξαι· / ἀλλ᾽ ὡς ἄγαλμ᾽ ἐσεῖδον, / καί, μὴ φέρων τὸ καῦμα, / γυμνὸν τὸν εἶχε μηρὸν / ἐμαινόμαν φιλάσαι, / Τούτους λαβοῦσα, Κύπρι, / τούτους κόλαζε, τέμνε·— / τί γὰρ φέρω περισσούς;— / ἐρωτικοὺς ὀδόντας· / εἰ δ᾽ οὐχὶ σοι τάδ᾽ ἀρκεῖ, καὶ ταῦτ᾽ ἐμεῦ τὰ χείλη· / τί γὰρ φιλεῖν ἐτόλμων; (Απόσπασμα από την απόπειρα δικαιολόγησης και απολογίας του κάπρου που σκότωσε τον Άδωνι).

[4]βλ. Ο Αντίχριστος. Aνάθεμα στον χριστιανισμό [Der Antichrist. Fluch auf das Christenthum], Τάδε έφη Ζαρατούστρας, ένα βιβλίο για όλους και κανένα [Also sprach Zarathustra, ein Buch für alles und keinen], μέρος 1ο, Ο πρόλογος του Ζαρατούστρα, 2: « Κ’ έτσι μίλησε ο γέρος στο Ζαρατούστρα: […] “Ανέβαζες τότε τη στάχτη σου στο βουνό: θέλεις σήμερα να φέρεις τη φωτιά σου στους κάμπους; Δε φοβάσαι των εμπρηστών την ποινή; […] τι γυρεύεις λοιπόν κοντά στους κοιμισμένους;” […] Ο Ζαρατούστρα απάντησε: “Αγαπώ τους ανθρώπους.” “Γιατί λοιπόν”, είπε τότε ο άγιος, “ήρθα στο δάσος και στην ερημιά; Δεν ήταν, γιατί αγαπούσα πάρα πολύ τους ανθρώπους; Τώρα αγαπώ το θεό· δεν αγαπώ τους ανθρώπους. Ο άνθρωπος είναι για μένα κάτι πολύ ατελές. Η αγάπη προς τον άνθρωπο θα με σκότωνε.” Κι ο Ζαρατούστρας απάντησε: “Γιατί μίλησα γι’ αγάπη; Φέρνω ένα δώρο στους ανθρώπους!” “Μην τους δίνεις τίποτα” είπε ο άγιος […] “Κι αν πάλι θέλεις να τους δώσεις, τότε μην τους δώσεις περισσότερο από μιαν ελεημοσύνη, κι αυτήν, άσε πρώτα να σου τη ζητιανέψουν!” “Όχι”, απάντησε ο Ζαρατούστρας “δε δίνω εγώ ελεημοσύνη. Δεν είμαι τόσο φτωχός, για να δίνω μόνον αυτή.” » . Η αγάπη δεν μπορεί να είναι σύστημα. Είναι συναίσθημα το οποίο πρέπει να βγαίνει από το ένστικτο, όχι από μια αφύσικη, κατασκευασμένη ηθική.

[5]βλ. Τάδε έφη Ζαρατούστρας, ένα βιβλίο για όλους και κανένα [Also sprach Zarathustra, ein buch fur alles und keinen], μέρος 3ο, οι εφτά σφραγίδες (ή το τραγούδι του Ναι και του Αμήν)

[6]βλ. Το λυκόφως των ειδώλων, ή πως να φιλοσοφείς με το σφυρί [Die Götzen-Dämmerung, oder Wie man mit dem Hammer philosophiert], κεφ. Γνώμονες και βέλη, 3: To live alone one must be a beast or a god, says Aristotle. Leaving out the third case: one must be both — a philosopher.

[7]“Weh und Ach” στο Γερμανικό πρωτότυπο. Είναι σαν να λέει (με ανάποδη σειρά) “Αχ και Βαχ”. Το Γερμανικό Ach (Αγγλικά: ache) υποδηλώνει πόνο, ενώ το Weh, υποδηλώνει ψυχικό/εσωτερικό παράπονο. Εδώ θα λέγαμε ότι η χρήση της γλώσσας δείχνει παραστατική, βιωματική (experience-based). Κάνει το στίχο ζωντανό και ανθρώπινο.

[8] Ενδιαφέρον παρουσιάζει, κατά τη γνώμη μου η λέξη swell που χρησιμοποιεί μια Αγγλική μετάφραση. Αυτή η λέξη σημαίνει ένταση, περήφανο φούσκωμα (έχει και ναυτικά συνακόλουθα, πχ. Φουσκοθαλασσιά). Βέβαια η Γερμανική λέξη είναι Weise, που σημαίνει σοφό. Μάλιστα, εδώ υπάρχει η αντιπαραβολή εννοιών: σοφό-ανόητο. “Το να σκέφτεσαι στη μοναξιά – αυτό είναι περήφανο φούσκωμα”.

[9] Η λέξη μπρίκι, αναφέρεται εδώ σε είδος πλοίου (brig). Ο Nietzsche εμπνεύστηκε αυτό το ποίημα από ένα υπαρκτό πλοίο, που λεγόταν Angiolina (στα Ιταλικά) και το μετέφρασε με το συνώνυμό του, Engelchen, στα Γερμανικά. Το πλοίο αυτό πήρε το όνομά του από ένα τραγικό συμβάν: μια νεαρή κοπέλα αυτοκτόνησε πέφτοντας από ένα γκρεμό στη θάλασσα για λόγους που σχετίζονται με μια ανεκπλήρωτη ερωτική ιστορία.

[10]Στην πραγματικότητα η λέξη bitterböses, είναι σύνθετη (πικρός+κακός). Θα έπρεπε δηλαδή να λέει πικρόχολη, πικρόκακη, τρομερή, ηθικά κακή λέξη. Εδώ επέλεξα να μεταφράσω από το Αγγλικό wicked, το οποίο βεβαίως σημαίνει μοχθηρός, ζαβολιάρης, τρομερός, ηθικά κακός, αλλά στην καθομιλουμένη (colloquial use), ιδιαίτερα στη Βρετανία χρησιμοποιείται και με θετικές συνεκδοχές. Σημαίνει δηλαδή κάτι ζαβολιάρικο που δεν είναι κατ’ ανάγκην κακό ή επιζήμιο. Φεύγοντας λίγο από το κανονικό νόημα, μπορεί κανείς να αναγνωρίσει ότι “το κακό” στο Nietzsche δεν είναι πάντα αυτό που η κοινωνική, θετή ηθική κατανοεί με όρους “απορριπτικούς” ή “επιβλαβείς”.

[11] Ίσως, “σβέλτα”: geswinde.

[12] Wanzen σημαίνει ζουζούνια ή κοριοί (bugs ή bedbugs). Εναλλακτικά θα έλεγα: “Με φάγαν τα ζουζούνια”.

[13]Αυτός ο στίχος χρησιμοποιεί μια πανάρχαια απόκρυφη χριστιανική αλληγορία. Συγκεκριμένα αναφέρεται στα 7 κακά, μια παράδοξη και εν πολλοίς αστήρικτη χριστιανική θέση, η οποία στην καθολική εκκλησία μετεξελίχθηκε στις 7 θανάσιμες αμαρτίες ή τα 7 επίπεδα της κολάσεως. Βεβαίως, η ορθόδοξη εκκλησία επίσης συνέβαλε σε αυτό τον βιβλικό νεοτερισμό, μιας και πολλοί ερημίτες (μοναχοί) της Αιγύπτου ερμήνευσαν τα 7 κακά σαν “ακάθαρτα πνεύματα” που ο πιστός (το αγελαίο ζώο) πρέπει να υπερβεί. Ενδιαφέρον παρουσιάζει εδώ η λέξη που χρησιμοποιεί ο Nietzsche: Uebeln, θυμίζοντας τη γοτθική μετάφραση της προσευχής του Ιησού: ak lausei uns af þamma ubilin  (αλλά ρύσαι ημάς από του πονηρού). Ονομαστική: Uebel / Ubils . Η Αίγυπτος βέβαια, και η πανάρχαια θρησκεία της, μπορεί να θεωρηθεί ως πηγή μιας τέτοιας δοξασίας: βλ. “The Seven Arits”, όρο με τον οποίο αναφέρει η Βίβλος των Νεκρών, το βιβλίο της προσελεύσεως καθ’ ημέραν (ο πάπυρος του Άνι), τα 7 πνεύματα-φύλακες που στέκονται ανάμεσα στον μυημένο πιστό και την αθανασία της ψυχής του στη μεταθανάτια ζωή. [Ernest Alfred Wallis Budge, The Book of the Dead According to the Theban Recension, [στη σειρά The worlds great classics, Egyptian literature], εκδ. Colonial Press, Λονδίνο/Νέα Υόρκη, 1901.  Επίσης ενδιαφέρον ίσως βρει ο αναγνώστης και αυτό το άρθρο της εγκυκλοπαίδειας Britannica: Number symbolism: 7 [ https://www.britannica.com/topic/numbersymbolism/7 ].

[14] Αυτοί οι δύο στίχοι “Το φεγγάρι…σιγοσβήνουν”, μεταφράστηκαν κυρίως με βάση την Αγγλική απόδοση του κειμένου: (βλ. για το φεγγάρι: wanes =  “χάνει την ένταση, τη λάμψη και την έκτασή του”, άρα “μειώνεται” και για τα άστρα: fade away = “ξεθωριάζουν” άρα “σιγοσβήνουν”. Μια ενδιαφέρουσα και πιο κυριολεκτική απόδοση αυτών των δύο στίχων θα ήταν η εξής: “Το φεγγάρι φεύγει, απομακρύνεται / κουρασμένα είναι τ’ άστρα.”

[15]    εν. να πηγαίνει.

[16]δηλ. να επιβιώνει. Η εκκλησία, η οργανωμένη θρησκευτική λατρεία, προσαρμόζεται στις εξωτερικές συνθήκες.

[17]   Φράση με θρησκευτικές συνεκδοχές. Εναλλακτικά θα μετέφραζα: “έπαινος έστω τω Θεώ επί της γης.” φαίνεται να είναι παρμένη από θρησκευτικά/βιβλικά κείμενα.

[18]Η λέξη gassen περιγράφει στη Γερμανική διάλεκτο τους μικρούς δρόμους, τα σοκάκια. Η λέξη sokak στα Τουρκικά σημαίνει οδός, αλλά στα Ελληνικά την χρησιμοποιούμε κυρίως για να περιγράψουμε μικρότερους δρόμους. Εδώ ο Nietzsche δεν αναφέρεται σε (γ)καλντερίμια ή πλακόστρωτους πεζόδρομους, απλά σε μικρά δρομάκια (lanes).

[19]  Εναλλακτικά: “ξαποσταίνει, ξαποσταίνει” ή “ξεκουράζεται, ξεκουράζεται” ή “ησυχάζει, ησυχάζει”

[20]Αυτό το ποίημα έχει Ιταλικό τίτλο: Pia, caritatevole, amorissisima. ο Nietzsche εμπνεύστηκε τη θεματολογία του από έναν τάφο που είδε στη βόρεια Ιταλία, στο προάστιο Σταλιένο της Γένοβας (Staglieno, Genoa). Το κοιμητήριο του Σταλιένο είναι μεγάλο σε έκταση και μνημειώδες σε δείγματα επιτύμβιων γλυπτών.

[21]Το νόημα αυτού του στίχου αναλύεται σε 2 επιμέρους στίχους στα Γερμανικά, λιγότερο πυκνούς, όμως, σε νόημα.

[22]Ενδιαφέρον παρουσιάζει σε αυτόν τον στίχο η χρήση της προσωπικής αντωνυμίας: selbst (Αγγλικά: self) “κι ακόμη αυτό το ίδιο νιώθει θλίψη [ή μετανιωμένο] για τη ζήλεια”. Είναι δηλαδή σαν να μας λέει ότι δεν είναι ένα οποιοδήποτε άλμπατρος, αλλά ένα πολύ συγκεκριμένο, ένα μοναδικό άτομο, ο εαυτός, η βαθύτερη ψυχή του, που αισθάνεται έτσι.

[23]Η λέξη triebe εδώ δηλώνει την ενστικτώδη ορμή, την αρχέγονη παρόρμηση.