«Αερικά»

«Αερικά» ονομάζονται οι εναέριοι δαίμονες ή κοινώς τα κακά πνεύματα. Λέγονται και «αγερικά» ή «ανεμικά», επειδή όταν φυσάει δυνατός αέρας οι διάφοροι περίεργοι ήχοι που ακούγονται, σύμφωνα με την λαϊκή φαντασία προέρχονται από αυτούς. Στα «αερικά» περιλαμβάνονται και τα «εξωτικά», η ονομασία των οποίων προήλθε από τη λαϊκή αποτροπαϊκή φράση: «έξω απ’ εδώ». Εδώ ανήκουν οι γνωστοί μας καλικάντζαροι, οι οποίοι στοίχειωσαν τα όνειρα των ανθρώπων και τους ταλαιπώρησαν με τα καμώματά τους για αιώνες. Επίσης, στην ίδια κατηγορία από τα «αερικά» ανήκουν και οι πολύ συμπαθείς σε όλους νεράιδες ή νύμφες, γνωστές από την αρχαιότητα ως καλά και αγαθοποιά γυναικεία πνεύματα τα οποία κλώθουν, υφαίνουν και τραγουδούν, έχουν ασυνήθιστες δυνάμεις, γίνονται αόρατες, μεταμορφώνονται και μεταμορφώνουν και διευθύνουν την ανθρώπινη τύχη, καθορίζοντάς την με τις καλές ή κακές ευχές τους.

Αν και τα «αερικά» θεωρούνται κατασκευάσματα της ανθρώπινης φαντασίας, αυτό που εντυπωσιάζει είναι ότι όλες οι ιστορίες που τα αφορούν εξιστορούνται ως θρύλοι και όχι ως παραμύθια.

Το «αέριον γένος» των δαιμόνων στη λαϊκή δοξασία των Βυζαντινών

Η βυζαντινή κοινωνία για να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις που δέχονταν καθημερινά από τα «αερικά» υιοθέτησε πληθώρα εξορκισμών από την χριστιανική διδασκαλία. Τέτοιοι εξορκισμοί ξεκινούν πάντα με σταυροκοπήματα, την επανάληψη του «Πάτερ ημών» και την ενθαρρυντική επίκληση:
«Πέφτω, κάνω τον σταυρό μου / άρμα έχω στο πλευρό μου. / Δούλος του Χριστού / λογιούμαι / και κανένα δεν φοβούμαι».

Τα φυλακτά «όπλα» κατά των δυνάμεων του κακού

Στους βυζαντινούς χρόνους η χρήση των φυλακτών ως αποκλειστικά «όπλα» κατά των δυνάμεων του κακού εξακολουθούν να παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στη ζωή των ανθρώπων. Γραπτά κείμενα, κυρίως προσευχές και εξορκισμοί, γράφονται σε χρυσά ή ασημένια ελάσματα και «κρύβονται» μέσα σε χρυσές, ασημένιες, οστέινες και χάλκινες θήκες κατά παράδοση των αιγυπτιακών φυλακτών του Όσιρι. Περίαπτα σε σχήμα ημισελήνου, γνωστά από την αρχαιότητα, χρησιμοποιούνται για τη θεραπεία των γυναικολογικών προβλημάτων και προστατεύουν τα μικρά παιδιά από τη βασκανία και το σεληνιασμό. Φυλακτά με παραστάσεις της μυθικής Μέδουσας, η οποία μετασχηματίστηκε από τους χριστιανούς στη δαιμόνισσα Γυλλώ, υπεύθυνη για το θάνατο των μικρών παιδιών, αποτέλεσαν σύμβολο της μήτρας και συνδυάστηκαν με χριστιανούς ιαματικούς αγίους. Απεικονίσεις λεόντων σε εγκόλπια συνέχισαν να προστατεύουν τους ανθρώπους με τη δύναμη που τους προίκισε η φύση, ενώ εθνικοί θεοί όπως ο Αρποκράτης εξακολούθησαν να κυριαρχούν το μυαλό και την ψυχή τους.

Σύμφωνα με τον συγγραφέα του 11ου αι. Κεκαυμένο, οι βυζαντινοί δεν έπρεπε να χρησιμοποιούν κανένα άλλο φυλακτό εκτός από τον σταυρό. Σταυροί εγκόλπιοι και λειψανοθήκες με εγχάρακτες παραστάσεις του Χριστού και της Παναγίας, καθώς και αγίων μετά το 10ο αι. αποτελούσαν την ασπίδα προστασίας που χρειάζονταν οι άνθρωποι σε όλες τις φάσεις της ζωής τους.
Δεκάδες παρόμοια αντικείμενα που εκτίθενται στην μόνιμη έκθεση του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού, αποτελούν τεκμήρια που δίνουν την αφορμή για συζήτηση σχετικά με τις δεισιδαιμονίες στο χριστιανικό κόσμο και «μιλούν» για τον τρόπο αντιμετώπισης των δυνάμεων του σκότους από τους Βυζαντινούς. Αρκεί να τα ακούσουμε!!!

cityculture.gr/ γράφει ο Παναγιώτης Καμπάνης*

* Ο Παναγιώτης Καμπάνης είναι Δρ. Αρχαιολόγος-Ιστορικός, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Μεταδιδακτορικός ερευνητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού έχει προγραμματίσει μια σειρά δραστηριοτήτων με τον τίτλο «Πνοές Ανέμων. Ανθρώπινη (ανα)πνοή και Αερικά». Πρόκειται για εκπαιδευτικές περιηγήσεις, θεματικές ξεναγήσεις με ελεύθερη είσοδο – δείτε εδώ όλο το πρόγραμμα των δραστηριοτήτων