Όχθες
Εμείς
αντανάκλαση αυτών
κι αυτοί παρηγοριά μας.
–Δημήτρης Γλυφός [1]
Δέρμα
Θέαμα: εγώ μετατρέπομαι σε ένα αντικείμενο του βλέμματος του Άλλου. Εγώ που βρίσκομαι κάτω από την επίδραση αυτού του βλέμματος, ενός βλέμματος που με κάνει αυτόματα να εκ-τίθεμαι. Που με μετατρέπει σε ένα έκθεμα, ένα έκθεμα—φορτισμένο—και—στοιχειωμένο με όλες τις κοινωνικές ταυτότητες, με όλες τις σημασίες, με όλα τα στίγματα, στίγματα που μοιάζουν με χρώματα ανεξίτηλα. Χρώματα που δεν μένουν στην επιφάνεια του δέρματος, χρώματα που δε διεισδύουν μέσα του, αλλά σ χ ε δ ι ά ζ ο υ ν το ίδιο δέρμα. Το δ έ ρ μ α: το όριο / η διαχωριστική γραμμή, ανάμεσα στο Εγώ και στον Κόσμο, ανάμεσα στο Εγώ και στον Άλλον / το δέρμα ως η πιο στενή, η πιο πιστή και ταυτόχρονα η πιο άπιστη κατοικία, το δέρμα ως το σπίτι—περίγραμμα, το σπίτι—οριοθέτηση και το σπίτι—σχήμα. Το σπίτι ως ταυτόχρονη αποκάλυψη, αλλά και απόκρυψη. Το δέρμα που καλύπτει, το δέρμα που κρύβει ό,τι υπάρχει πίσω από αυτό και μέσα σε αυτό, το δέρμα ως η εξωτερική στιβάδα του σώματος / του οργανισμού / του πυρήνα: του πλέον απόκρυφου μυστικού παλμού / του παλμού της καρδιάς.
Η όχθη
Το σώμα—σχήμα / το δέρμα—περίγραμμα: ένα θέαμα, ένα έκθεμα, μία σκηνή. Πάντοτε κάτω από το βλέμμα—διάτρηση. Το βλέμμα παρέμβαση και επέμβαση. Εκεί το δέρμα—σπίτι φαντάζει ανίσχυρο να αποκρούσει, να διακόψει αυτήν την βίαιη διείσδυση—επιβολή. Το βλέμμα ως μηχανισμός εξουσίας και ιεραρχίας. Αφενός το δέρμα που θέτει την διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο Εγώ και στον Κόσμο και αφετέρου ο θεατής που επιβάλλει την διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στον εαυτό του ως εξουσιαστή και στο θέαμα ως εξουσιαζόμενο: ο θεατής—κυριαρχία και το θέαμα—υποταγή. Κυρίαρχος όμως μόνο κατ’ επίφαση, γιατί στην ουσία βρίσκεται σε μια πλήρη εξάρτηση από αυτόν, τον οποίο κυριεύει. Από αυτόν αντλεί την δύναμη, την υπεροχή, την επιβεβαίωση της δικής του αξίας, την επιβεβαίωση της κανονικότητάς του. Αυτή η ανάγκη αυτοεπιβεβαίωσης πως είμαι μέλος του κανονικού, πως ανήκω στη νόρμα, η οποία λειτουργεί ως μήτρα γέννησης αποκλεισμών και διαχωρισμών. Τα λεγόμενα freak shows είναι αυτό ακριβώς το έδαφος, μέσα στο οποίο ρίχνεται βίαια ο σπόρος που εκκολάπτει, καταφάσκει και σφραγίζει την κοινωνία της νορμοποίησης, η οποία είναι τοποθετημένη στον αντίποδα της κοινωνίας των «αποβλήτων», μιας κοινωνίας τοποθετημένης στις όχθες. Η ό χ θ η ως ο τόπος, ως το σημείο φιλοξενίας ενός ξεβράσματος. Ένας ενδιάμεσος χώρος, ανάμεσα στη στεριά και στη θάλασσα, μια προσωρινή φιλοξενία των αποβλήτων της θάλασσας που τα ξερνάει. Και της στεριάς που δεν τα χωράει.
Παραμορφώσεις
Μια αμφιταλάντευση ανάμεσα στη στεριά και στη θάλασσα, μια αμφιταλάντευση ανάμεσα στο ζώο και στον άνθρωπο, μια αμφισβήτηση της καθιερωμένης, της κανονικής μορφής, του κανονικού σχήματος, μια αμφισβήτηση της κλασικής φόρμας, μια απόκλιση από τον κανόνα. Η οποία υφίσταται μία μετατόπιση: από την άκρη μεταφέρεται στο επίκεντρο. Στο επίκεντρο του βλέμματος του κανόνα. Ο άνθρωπος—ελέφαντας, ο πρωταγωνιστής, ο βασιλιάς των freak shows, η «τιμωρία και η οργή της φύσης». Η π α ρ α μ ό ρ φ ω σ η. Ναι, η αμφισβήτηση του σχήματος της νόρμας: του ανθρώπου σε αντιδιαστολή με το ζώο, του ανθρώπου σε αντιδιαστολή με το κτήνος. Ο άνθρωπος—κυρίαρχος πληρώνει με τα χρήματά του προκειμένου να κατορθώσει να αντικρύσει την παραμόρφωση. Να επιβεβαιώσει τα όρια, την ανωτερότητα, την εξουσία, τον δ ι α χ ω ρ ι σ μ ό του από την παραμόρφωση. Ο παραμορφωμένος, ούτε αμιγώς άνθρωπος, ούτε αμιγώς ζώο, αποτελεί ένα υβρίδιο, μια κατάφαση της απουσίας των καθαρών μορφών, του απόλυτου διαχωρισμού των ειδών, του χιμαιρικού χαρακτήρα της καθαρότητας. Ο άνθρωπος—ζώο, ο άνθρωπος—κτήνος, ο άνθρωπος ως λάθος της φύσης. Η κανονική ζωή. Το δέρμα ως πλάνη, ως απάτη, ως μία μάσκα. Ως μία μάσκα που αποκαλύπτει αποκρύπτοντας: το δέρμα του ανθρώπου—ελέφαντα ως η αποκάλυψη της παραμόρφωσης, μιας παραμόρφωσης που εκκολάπτει τον τρόμο, τη φρίκη, την επιβολή μιας τιμωρίας. Μια παραμόρφωση, η οποία όμως λειτουργεί σαν ένας μ α γ ν ή τ η ς του ανθρώπινου βλέμματος. Τι ακριβώς όμως είναι αυτό που αντικρύζει το ανθρώπινο βλέμμα, που το καθιστά ανίσχυρο να απαγκιστρωθεί από αυτό; Γιατί είναι τόσο ελκυστικό το θέαμα της παραμορφωμένης, στρεβλής ανθρώπινης φιγούρας;
Η δυνατότητα
Τι είναι αυτό που αποκαλύπτει και τι αυτό που αποκρύπτει; Ένας παραμορφωτικός καθρέφτης δεν παύει να είναι ο δικός σου αντικατοπτρισμός, δημιουργώντας το εξής σχήμα: η παραμόρφωση ως αποκάλυψη—ακτινογραφία του δικού σου ενδότερου κόσμου, ένας φορέας της φρίκης. Μιας φρίκης όμως κεκαλυμμένης και κρυμμένης, κάτω από μια επιφάνεια—κανονικότητα, η οποία αναλαμβάνει τον ρόλο της απόκρυψης. Η κανονική μορφή, η μορφή του ανθρώπου, η μορφή της νόρμας και του ανώτερου έμβιου όντος ως μια επικάλυψη, η οποία αποκρύπτει την εσωτερική κτηνώδη διάστασή του: τη συσσωρευμένη βία που επιζητά μανιωδώς να απελευθερωθεί -είτε σωματική, είτε ψυχολογική-, τη δίψα για σαδισμό, την ανάγκη του να εξευτελίζει, να ποδοπατά, να ισοπεδώνει οποιονδήποτε εμπεριέχει μέσα του την σχισμή, το περιθώριο για να χωρέσει αυτή η επιβολή. Η εξωτερική εμφάνιση του ανθρώπου—ελέφαντα συμπίπτει αφενός με την εσωτερική εμφάνιση των θεατών—βασανιστών του, ενώ ο εσωτερικός κόσμος του όχι απλά συμπίπτει, αλλά υπερβαίνει την εξωτερική εμφάνιση των υπόλοιπων, «κανονικών» ανθρώπων. Πράος, ευγενικός, ευαίσθητος, ευσεβής, ενδιαφέρων, φιλομαθής, με ενσυναίσθηση, δημιουργικός, ευφάνταστος. Ιδιότητες, οι οποίες εκλαμβάνονται ως ο πυρήνας, ως τα κομμάτια του παζλ που συνθέτουν την κατάσταση της ανθρωπινότητας. Ιδιότητες, οι οποίες αναδεικνύουν πως η έννοια του ανθρώπου δεν πρόκειται για μια a priori δοσμένη ιδιότητα, αλλά για μια δ υ ν α τ ό τ η τ α, για μία επιλογή. [2] Ιδιότητες, οι οποίες αποκαλύπτουν πως η ανθρώπινη ιδιότητα δεν αποδεικνύεται με βάση τα εξωτερικά σωματικά χαρακτηριστικά, πως η ανθρώπινη ιδιότητα δεν βρίσκεται τοποθετημένη σε μια ανώτερη ιεραρχικά κλίμακα σε σχέση με το ζώο, πως δεν υπάρχουν καθοριστικές, αυστηρές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στο ανθρώπινο και στο ζωώδες, μονάχα μια διαρκή αλληλοδιήθηση, ένας διαρκής διάλογος μεταξύ των δύο όρων.
Διπλή συνενοχή
Από την έναρξη της παράστασης ο θεατής γίνεται μάρτυρας μιας μετατόπισης: ποιος είναι στην πραγματικότητα ο άνθρωπος και ποιο το φρικιό—κτήνος; Ο άνθρωπος-ελέφαντας στην αρχή της παράστασης, όντας ο πρωταγωνιστής των freak shows εμφανίζεται ολοκληρωτικά καλυμμένος, δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό μία σ υ ν ε ν ο χ ή: ο άνθρωπος-ελέφαντας τίθεται με τον τρόπο αυτό στο επίκεντρο μιας δ ι π λ ο ύ τύπου όμως θέασης: αφενός των ηθοποιών που παριστάνουν τους θεατές και αφετέρου των πραγματικών θεατών. Το πραγματικό κοινό—θεατές μετατρέπονται με τον τρόπο αυτό σε συνενόχους. Το δικό τους βλέμμα είναι και αυτό ένα βλέμμα—διάτρηση, ένα βλέμμα εξουσία—ιεραρχία, ένα βλέμμα που ήρθε να αντικρύσει τον άνθρωπο ελέφαντα, την παραμόρφωση, τα βασανιστήρια στα οποία υπόκειται, ένα βλέμμα το οποίο προστίθεται στα βλέμματα που ο άνθρωπος-ελέφαντας προσπαθεί να αποκρούσει, από τα οποία προσπαθεί να κρυφτεί.
Μάσκες
Στη σκηνοθεσία του Κοραή Δαμάτη ο άνθρωπος-ελέφαντας παρουσιάζεται μέσω μιας εξαιρετικής μάσκας του Σωκράτη Παπαδόπουλου και το αποτέλεσμα που προκύπτει είναι ένα κεφάλι φυλακισμένο μέσα σε ένα άλλο κεφάλι. Ένα χέρι εγκλωβισμένο μέσα σε ένα άλλο χέρι. Και από την άλλη πλευρά οι «κανονικοί» άνθρωποι, χωρίς όμως ένα «κανονικό» πρόσωπο: ένα πρόσωπο ημι-καλυμμένο με μάσκα. Ούτε ολοκληρωτική απόκρυψη, ούτε ολοκληρωτική αποκάλυψη. [3] Ένα πρόσωπο ημι-καλυμμένο, ορατό όμως μόνο από τους θεατές, αόρατο όμως για τους ίδιους. Όπως το ογκώδες κεφάλι του ανθρώπου ελέφαντα δεν είναι ερμητικά κλειστό, αλλά αποκαλύπτει παράλληλα και την κανονική μορφή του κεφαλιού του ηθοποιού, η Ελένη Σουμή καταφέρνει να αποτυπώσει σκηνικά τα αλλοιωμένα πρόσωπα, τα οποία είναι τ α δ ι κ ά μ α ς πρόσωπα. Πρόσωπα—εργαλεία του τσίρκου και πρόσωπα—εργαλεία του νοσοκομείου. Με κοινό παρονομαστή την απόκλιση από την επιβεβλημένη κανονικότητα, η οποία γίνεται αυτόματα το κορυφαίο θέαμα. Ο άνθρωπος-ελέφαντας αποκτά όνομα είναι ο Τζον Μέρρικ, αλλά τη στιγμή που πεθαίνει αποκαλείται πάλι ο «άνθρωπος—ελέφαντας». Η ένταξή του στη νορμοποιημένη κοινωνία ήταν κι αυτή ένα show.
Εκπνοή
Η σκηνοθεσία του Κοραή Δαμάτη καταφέρνει να υπνωτίσει τον θεατή, η μουσική του Μάνου Αντωνιάδη μεταδίδει την αίσθηση ενός ξαφνικού βραχυκυκλώματος, ο Περικλής Μοσχολιδάκης, η Μαρία Καβουκίδη, ο Στέλιος Καλαϊτζής, ο Μιχάλης Καλιότσος, ο Αντώνης Καραθανασόπουλος, η Σοφία Ρούβα μεταδίδουν στον θεατή την αίσθηση μιας σκοτεινής κοινωνίας—συνενόχου, ο Δημήτρης Καρατζιάς στον ρόλο του ανθρώπου—ελέφαντα χτίζει μία ολόκληρη διαδρομή διπλής και αδιαχώριστης κατεύθυνσης από το ζώο στον άνθρωπο και ανάστροφα: ο άναρθρος λόγος που γίνεται σταδιακά έναρθρος, τα πρώτα λόγια, που έπειτα γίνονται φράσεις, έπειτα προτάσεις. Ένας λόγος που μοιάζει αρχικά σαν μια αγωνιώδη προσπάθεια ανάσας—αναπνοής, ένας λόγος—πόνος, ένας λόγος—πνιγμός—τρόμος—φόβος—έκκληση—βοήθειας. Για να καταλήξει ένας λόγος ολοένα και πιο στρωτός, με ροή, περισσότερο ομαλός, με λιγότερο φόβο, με όλο και μεγαλύτερη λεπτομέρεια στην έκφραση των συναισθημάτων, στην επιχειρηματολογία. Όμως, καθ’ όλη τη διάρκεια αυτής της μεταμόρφωσης, η παραμόρφωση εξακολουθεί να υπάρχει: τόσο οι μάσκες, όσο και το διογκωμένο κεφάλι. Στο τέλος όμως της παράστασης, όταν ο άνθρωπος—ελέφαντας πεθαίνει, η παραμόρφωση αφαιρείται, όπως αφαιρούνται επίσης και για πρώτη φορά οι μάσκες των ηθοποιών. Τη στιγμή που πεθαίνει, τη στιγμή που ε κ π ν έ ε ι. «Το αίσθημα ενός αβέβαιου πεπρωμένου, δημιουργούν ‘δεσμό’ ανάμεσά μας, δεσμό που μπορεί να περιλαμβάνει τους νεκρούς, τους αγέννητους, τους εντελώς ‘ηλίθιους’ […] τους βλέπουμε ως συνοδοιπόρους μας στην ανθρωπινότητα». [4] «Το κριτήριο του είδους αποδεικνύεται ατελέσφορο και η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο είδος και την περιγραφή εξαλείφεται [5] […] όμως α ν α γ ν ω ρ ί ζ ω σημαίνει αποδίδω στον άλλον την ανθρωπινότητα που του έχει αφαιρέσει η ασθένεια. [6]
Η τρωτότητα, η ευαλωτότητα, ο πόνος / η τρωτότητα και η ευαλωτότητα μπροστά στον θάνατο, η αδυναμία όλων των έμβιων όντων μπροστά στον θάνατο, τα καθιστά όλα «υποκείμενα—μιας—ζωής», απογυμνωμένα από τον κολλώδη φλοιό των κοινωνικών διαχωρισμών. «Ε κ π ν έ ο υ ν ό π ω ς ε γ ώ». [7]
Ταυτότητα της παράστασης στον Πολυχώρο Vault, στην Αθήνα:
Συγγραφέας: Bernard Pomerance
Μετάφραση: Μαρλένα Γεωργιάδη
Δραματουργική επεξεργασία-Διασκευή-Σκηνοθεσία: Κοραής Δαμάτης
Σκηνικά – Κοστούμια: Κοραής Δαμάτης
Μάσκες: Ελένη Σουμή
Μουσική: Μάνος Αντωνιάδης
Κίνηση: Μαρίζα Τσίγκα
Σχεδιασμός φωτισμών: Κοραής Δαμάτης
Βοηθός φωτιστή: Θοδωρής Μαργαρίτης
Βοηθός σκηνοθέτη: Αναστασία Τσούτση
Β΄ βοηθός σκηνοθέτη: Λήδα Μεϊντάνη
Κατασκευή μάσκας Ελέφαντα: Σωκράτης Παπαδόπουλος
Κατασκευή φωτόσπαθων: Χρήστος Σάλεμ
Κατασκευές σκηνικών: Φώτης Μουρτάς
Φωτογραφίες παράστασης: Χριστίνα Φυλακτοπούλου
Trailer: Στέφανος Κοσμίδης
Επικοινωνία παράστασης: Χρύσα Ματσαγκάνη
Παραγωγή: VAULT
Διανομή
Τζων Μέρρικ (ο Άνθρωπος Ελέφαντας): Δημήτρης Καρατζιάς
Φρέντερικ Τριβς (ιατρός στο νοσοκομείο του Λονδίνου): Περικλής Μοσχολιδάκης
Κυρία Κένταλ (ηθοποιός), Σουβλίτσα: Μαρία Καβουκίδη
Ρος (μάνατζερ του Άνθρωπου Ελέφαντα) / Επίσκοπος / Γουίλ (νοσοκόμος): Στέλιος Καλαϊτζής
Καρλ Γκομ (Διευθυντής του Νοσοκομείου) / Ελεγκτής: Μιχάλης Καλιότσος
Άνδρας στο τσίρκο / Άγγλος Αστυνομικός, Σνορκ (νοσοκόμος): Αντώνης Καραθανασόπουλος
Δις Σάντουιτς / Σουβλίτσα: Σοφία Ρούβα
[1] Γλυφός Δημήτρης: Αντιχρονισμός, Σμίλη, Αθήνα [2017] 2019, σ. 35.
[2] Sartre Jean Paul: Είναι και το μηδέν, μετάφρ. Παπαγιώργης Κωστής, Παπαζήσης, Αθήνα 1977, σ. 37.
[3] Πεφάνης Π. Γιώργος: «Η μάσκα του τέρατος: ο άνθρωπος ελέφαντας του Bernard Pomerance στον πολυχώρο Vault», 11-11-2019, πηγή: https://www.cnn.gr/style/politismos/story/197017/h-maska-toy-teratos-o-anthropos-elefantas-toy-bernard-pomerance-ston-polyxoro-vault
[4] Diamond Cora: L’ importance d’ être humain, PUF, Παρίσι, 2011, σ. 80.
[5] Malherbe Michelle: Alzheimer: la vie, la mort, la reconnaissance, Vrin, Παρίσι 2015, σ. 195.
[6] Ό.π., σ. 223 και 231.
[7] Πεφάνης Π. Γιώργος: Θεατρικά Bestiaria. Θεατρικές και φιλοσοφικές σκηνές της ζωικότητας, Παπαζήσης, Αθήνα 2018, σ. 238.
cityculture.gr / γράφει η Ιφιγένεια Καφετζοπούλου