Μπάλα είναι και γυρίζει…μέσα στους αιώνες

Ατέλειωτα – και τα περισσότερα άγνωστα – είναι τα είδη των παιχνιδιών, ίσως επειδή όπως λέει και ο Πλάτων, μόλις τα παιδιά βρεθούν μαζί, εφευρίσκουν και κάποιο παιχνίδι!!!

Με την λέξη σφαιρισμός χαρακτηρίζονταν όλα τα παιχνίδια των αρχαίων στα οποία χρησιμοποιούσαν σφαίρα, ασχέτως μεγέθους και υλικού κατασκευής.
Η πλατιά αποδοχή των σφαιριστικών παιχνιδιών συνεπάγεται μια σχετική ποικιλία σφαιρών, αφού είναι λογικό να μην παίζονται όλα τα παιχνίδια με ίδιου μεγέθους μπάλες. Υπήρχαν σφαίρες ή μπάλες παραγεμισμένες με αλογότριχες, άμμο, χώμα, μαλλί, σπάγκους, αλεύρι, σπόγγους, πανιά, σπασμένα κεραμίδια, φτερά ή πούπουλα. Ανάλογο με το περιεχόμενο ήταν και το περίβλημα : από ύφασμα ή από δέρμα, αποτελούμενο από πολλά φύλλα, ενωμένα μεταξύ τους. Οι πιο ελαφριές είχαν ως περίβλημα κύστες ζώων. Υπήρχαν επίσης σφαίρες από πέτρα, σε μικρό φυσικά μέγεθος, από γυαλί, και πολύ μικρά σφαιρίδια από μέταλλο, όμως αυτά σπανιότερα και για ορισμένα παιχνίδια. Φιλολογικές μαρτυρίες και ιστορική έρευνα καταγράφουν τους παρακάτω τύπους σφαιρών:

Αρπαστή: σφαίρα
μικρή και ελαφριά. Κατασκευάζονταν από νήματα μαλλιού πλεγμένα σφιχτά μεταξύ τους που περιβάλλονταν εξωτερικά με ύφασμα ραμμένο γύρω – γύρω με σπάγκους

Θύλαξ: σφαίρα πολύ ελαφριά, από κύστη ζώου, και περιτύλιγμα από δέρμα χοίρου ή ελαφιού. Φυσούσαν την κύστη και την φούσκωναν σαν μπαλόνι. Άλλοτε ήταν παραγεμισμένη με πούπουλα.

Καρύδια: οι γνωστοί ξηροί καρποί χρησιμοποιούνταν ως μικρές σφαίρες, στο παιχνίδι με το όνομα «καρυδίζειν».

Κώρυξ: σφαίρα μικρή σε μέγεθος και βαριά. Είχε περίβλημα από δέρμα χοίρου και το εσωτερικό ήταν γεμισμένο με τριμμένα κεραμικά, άμμο ή αλεύρι.

Τριγών: πολύ συνηθισμένη σφαίρα, αρκετά σκληρή, μικρού μεγέθους, αλλά από άγνωστο υλικό, πιθανώς πηλό.

Φούλικλος: σφαίρα μικρότερη από την προηγούμενη. Εξωτερικά ήταν ραμμένη με πολύχρωμα κομμάτια υφάσματος και εσωτερικά παραγεμισμένη με νήματα και πούπουλα.

Χωριάτικη: σφαίρα μεσαίου μεγέθους, αρκετά ελαφριά, κατάλληλη για γυμναστικές ασκήσεις, κυρίως παιδιών. Εξωτερικά ήταν από δέρμα ή ύφασμα και εσωτερικά γεμισμένη με πούπουλα ή κομμάτια σπόγγου.

 

Είδη παιχνιδιών με μπάλα

 

Μία από τις αρχαιότερες γνωστές αναφορές για χρήση μπάλας, γίνεται από τον Όμηρο στην Οδύσσεια (θ’, 372 – 380): «…Κι εκείνοι πορφυρή στα χέρια τους, πανώρια πήραν σφαίρα, που τους την είχε φτιάσει ο Πόλυβος με τη σοφή του τέχνη, κι ο ένας απάνω ως τα βαθύσκιωτα τη σφεντονούσε νέφη, λυγώντας πίσω, κι ο άλλος εύκολα, ψηλά από τη γη πηδώντας, την έπιανε, προτού τα πόδια του ξανά το χώμα αγγίξουν. Έριχνε ψηλά την σφαίρα και την γη που έθρεψε πολλούς άρχισε να χτυπά με προικισμένα πόδια και να κάνη στροφές γρήγορες και εναλλασσόμενες, ενώ οι άλλοι νέοι τον ζητωκραύγαζαν και στον ουρανό υψώνονταν δυνατές φωνές».
Σύμφωνα με τον ιατρό Γαληνό: «…Ακόμη και ο φτωχότερος μπορεί να παίξει μπάλα, γιατί αυτή δεν θέλει ούτε δίχτυα, ούτε όπλα, ούτε άλογα, ούτε κυνηγόσκυλα… Και τι είναι πιο βολικό από ένα παιγνίδι, στο οποίο μπορεί να πάρει μέρος ο καθένας ανεξάρτητα από την περιουσία του και τη δουλειά του;…Το παιγνίδι με την μπάλα δεν είναι μόνο καλή άσκηση για τα πόδια, αλλά πολύ καλή και για τα χέρια… Θα καταλάβεις επίσης ότι το παιγνίδι με την μπάλα γυμνάζει το μάτι, αν σκεφτείς ότι όποιος δεν μπορεί να υπολογίσει την τροχιά της, δεν μπορεί και να την πιάσει. Επίσης, ο παίκτης θα οξύνει και την κριτική του ικανότητα». Ιδού και η… εμπόλεμη προοπτική: «Δεν είναι δύσκολο να καταλάβεις ότι το παιγνίδι με την μπάλα σε ασκεί στις σπουδαιότερες κινήσεις τις οποίες εμπιστεύονται οι νόμοι της πόλης στους στρατηγούς της: να επιτίθεται την κατάλληλη στιγμή και να μην γίνεσαι αντιληπτός… να οικειοποιείσαι αυτά που ανήκουν στους εχθρούς, είτε πέφτοντας πάνω τους με ορμή, είτε απροσδόκητα και να κρατάς τα λάφυρα που έχεις πάρει».

 

Επίσκυρος – Το Αρχαίο Ελληνικό Ποδόσφαιρο

 

 

Ο Επίσκυρος, που είχε πάρει το όνομά του από τη γραμμή με σκύρα (πετραδάκια) που χώριζε το γήπεδο, γνώρισε μεγάλη επιτυχία στην αρχαία Ελλάδα. Ήταν επίσης γνωστό και ως εφηβική και επίκοινος (δηλαδή για πολλούς)
Το γήπεδο που διεξήγετο ο αγώνας ήταν χωρισμένο σε δύο μέρη με γραμμές από χαλίκια και η μπάλα ήταν κατασκευασμένη από δερμάτινα κομμάτια ραμμένα μεταξύ τους με εντόσθια ζώων, ενώ στις άκρες του γηπέδου ήταν χαραγμένη μία γραμμή που συμβόλιζε τα δύο τέρματα.
Η μπάλα που χρησιμοποιούνταν ήταν φουσκωμένη με αέρια και στο εσωτερικό της περιείχε έναν μικρό κροταλίζων βώλο, ενώ εξωτερικά ήταν ζωγραφισμένη με ζωντανά χρώματα και γεωμετρικά σχήματα. Σύμφωνα με τον Σωκράτη: «Λέγεται λοιπόν, ω συνομιλητή, πως η γη, εάν την δει κανείς από ψηλά είναι σαν τις σφαίρες (μπάλες) που αποτελούνται από δώδεκα κομμάτια διαφορετικού δέρματος. Είναι δηλαδή πολύχρωμη σφαίρα και τα μέρη της ξεχωρίζουν από τα χρώματα που έχει το καθένα». Άρα η μπάλα ήταν φτιαγμένη από 12 χρώματα, 12 κομμάτια δέρματος συμβολίζοντας τους 12 Έλληνες Θεούς.
Οι παίκτες, που έπαιζαν συνήθως γυμνοί, χωριζόταν σε δύο ομάδες, με ίσο αριθμό παιχτών, πίσω από μια γραμμή που χαραζόταν στο έδαφος με έναν σκύρον (μυτερό χαλίκι). Σκοπός κάθε ομάδας ήταν να περάσει την μπάλα με δύναμη πάνω από τους αντιπάλους, και των αντιπάλων να διακόψουν την πορεία της, στέλνοντάς την στην πλευρά των πρώτων… Όποια ομάδα κέρδιζε, έπαιρνε έναν πόντο, ενώ τα μέλη της ομάδας που έχανε έπρεπε να υποστούν την ποινή του «εφεδρισμού», να μεταφέρουν δηλαδή τους νικητές στην πλάτη τους, για ορισμένη απόσταση.
Εντύπωση προξενεί και η ιατρική (!) παρατήρηση του αθλήματος. Ο Γαληνός μας δίνει μία καταπληκτική περιγραφή στο έργο του “Περί ασκήσεων με μικρή μπάλα” του παιχνιδιού: «Όταν οι παίκτες παρατάσσονται σε αντίθετες σειρές και αγωνίζονται, για να εμποδίσουν τον αντίπαλο να κρατήσει την μπάλα στο κέντρο, τότε είναι βίαια άσκηση με κρατήματα στους ώμους και λαβές πάλης. Έτσι το κεφάλι και ο λαιμός ασκούνται με τις κινήσεις, τα κρατήματα των ώμων και τα πλευρά και το στήθος και το στομάχι ασκούνται από τα κρατήματα και τις λαβές πάλης με τα χέρια. Σε αυτό το παιχνίδι οι γλουτοί και τα πόδια τεντώνονται βίαια, γιατί αποτελούν την βάση των κινήσεων. Ο συνδυασμός με το τρέξιμο μπροστά και πίσω και τα πηδήματα στα πλάγια, κάθε άλλο παρά μικρή άσκηση είναι όχι μόνο για τα πόδια αλλά και για όλο το σώμα που είναι σε κίνηση».
Διάσημοι ποδοσφαιριστές της αρχαιότητας, σύμφωνα με τις γραπτές πηγές, ήταν ο Αριστόνικος, ο Καρύστιος, ο Δημοτέλης ο Χίος, ο Χαιρεφάνης και ο Κτησίβιος ο Χαλκιδεύς.
Οι Ρωμαίοι το ονόμασαν «harapastum» και το έπαιζαν κυρίως οι στρατιώτες. Ο Μαρτιάλιος σε ένα του επίγραμμα, περιγράφει δυο τύπους μπάλας που
χρησιμοποιούσαν: Την pilapaganica, που ήταν φτιαγμένη από δέρμα και γεμισμένη με πούπουλα και τη follies, που ήταν από δέρμα αλλά γεμισμένη με μια φούσκα γεμάτη αέρα.

 

Φαινίνδα – Ο πρόδρομος του σύγχρονου Rugby

 

Η Φαινίνδα, ήταν παιγνίδι του οποίου η ονομασία κατ΄ άλλους οφείλεται στον παιδοτρίβη Φαινίδη ή Φαινέστιο, κατ΄ άλλους προέρχεται από το ρήμα φενακίζω δηλαδή εξαπατώ, αφού προς άλλον έδειχναν τη μπάλα και προς άλλον την πετούσαν.
Παιζόταν από ομάδα παιδιών που σχημάτιζαν κύκλο με αραιή στοίχιση και κρατώντας μεγάλη κοίλη σφαίρα (γεμισμένη με άμμο, που προκαλούσε πόνο στις κεφαλιές) την έριχναν το ένα στο άλλο χωρίς κάποια σειρά. Μετά από κλήρωση, ένα παιδί έπαιρνε τη μπάλα, ενώ τα υπόλοιπα σχημάτιζαν γύρω του έναν κύκλο, με το μέτωπο προς το κέντρο του. Το παιδί που ήταν στο κέντρο, κρατούσε τη μπάλα κι ενώ κοιτούσε προς ένα άλλο παιδί που βρισκόταν στην περιφέρεια, πετούσε τη μπάλα προς κάποιο άλλο. Αν το παιδί προς το οποίο κατευθυνόταν η μπάλα, κατάφερνε και την έπιανε, τότε τα δυο παιδιά αντάλλασσαν ρόλους. Διαφορετικά, έβγαινε απ΄ το παιγνίδι. Το παιγνίδι αυτό αναφέρεται στην Οδύσεια του Ομήρου. Πολλοί ερευνητές πιστεύουν πως η Φαινίνδα ήταν το παιγνίδι που με τις φίλες της, έπαιζε η Ναυσικά, όταν βρήκαν αναίσθητο τον Οδυσσέα

Αρπαστόν

Με την ονομασία αρπαστόν, είναι γνωστό ομαδικό παιχνίδι, κατά το οποίο μία μικρή σφαίρα, η λεγόμενη αρπαστόν, (μικρού μεγέθους που μπορούσε να την αρπάξει εύκολα κάποιος) πετιόταν ψηλά και οι παίκτες αγωνίζονταν να την αρπάξουν στον αέρα πριν αυτή πέσει στο έδαφος και να την ξαναπετάξουν ψηλά.. Οι αντίπαλοι έσπρωχναν ο ένας τον άλλο, έτρεχαν, προσποιούνταν, πηδούσαν όλοι μαζί για να αρπάξουν τη σφαίρα, καταπονούνταν και σήκωναν σύννεφα σκόνης. Λόγω της βιαιότητας που χαρακτήριζε το παιχνίδι ίσως να ανήκε στα «σφαιρομάχια», μια κατηγορία παιχνιδιών που προϋπέθετε σωματική ρώμη και πάλη. Στην εποχή μας παίζεται ακόμη με την ίδια ονομασία, αρπαστόν ή αρπαστή.
Το ομαδικό αυτό παιχνίδι αναφέρεται από τον Όμηρο και από άλλους μεταγενέστερους συγγραφείς.

 

Απόρραξις ή ανακρουσία

Στην απόρραξιν, τα παιδιά έριχναν την μπάλα με δύναμη στο έδαφος και σε κάθε ανάκρουσή της, την χτυπούσαν με την παλάμη τους ελέγχοντας την κρούση της στο έδαφος μέχρι να χάσουν τον έλεγχό της. Ως νικητής θεωρείτο ο παίκτης που χτυπούσε την μπάλα περισσότερες φορές, χωρίς να χάσει τον ρυθμό. Σε παραλλαγή του παιχνιδιού αυτού, η μπάλα έκρουε σε τοίχο και ο παίκτης έπρεπε να ελέγξει την ανάκρουσή της πίσω στον τοίχο, έως ότου να χάσει.

Εφετίνδα

Απλοϊκό παιχνίδι, σύμφωνα με το οποίο χαράζονταν στο έδαφος ένας κύκλος και σε μια απόσταση μια γραμμή, από την οποία οι παίκτες προσπαθούσαν να ρίξουν εντός των ορίων του κύκλου διάφορα αντικείμενα, όπως βόλους κ.λπ.

Καρυδίζειν

Η χρήση των καρυδιών από τα παιδιά στα παιχνίδια τους δεν σήμαινε πάντα κάποιο ιδιαίτερο παιχνίδι. Υπήρχε όμως ένα τουλάχιστον συγκεκριμένο παιχνίδι που παιζόταν αποκλειστικά με καρύδια. Επρόκειτο για το παιχνίδι «καρυδίζειν» ή «καρύδια», για το οποίο δεν διαθέτουμε πολλές πληροφορίες.

Κέλευσον – Έφιππη σφαίριση

Σύμφωνα με την παραπάνω φωτογραφία (ανάπτυγμα από αρχαιοελληνική υδρία) στο κάθε ένα ζεύγος ο ένας φέρει τον άλλον στους ώμους του. Οι τρεις παίκτες που κάθονται στους ώμους των άλλων τριών φαίνεται να περιμένουν κάτι με τεντωμένα τα χέρια από έναν μεγαλύτερο, ο οποίος στηρίζεται σε ένα μπαστούνι και φαίνεται έτοιμος να πετάξει μια μπάλλα προς το μέρος τους. Ανάμεσα στο πρώτο και στο δεύτερο ζευγάρι παικτών υπάρχει η λέξη «ΚΕΛΕΥΣΟΝ» απευθυνόμενη προς τον γενειοφόρο άνδρα με την σφαίρα.

Κερητίζειν – Χόκεϋ

Το παιχνίδι αυτό μοιάζει καταπληκτικά με το σημερινό χόκεϋ επί χόρτου και παιζόταν κατά ζεύγη. Η μια ομάδα παρατασσόταν απέναντι στην άλλη και κάθε παίκτης προσπαθούσε να κινήσει την μικρή μπάλα με ένα “τσιγκελωτό” ραβδί.
Το όνομα του παιχνιδιού διασώθηκε από τον ψευδο-Πλούταρχο και αναφερόταν σε άγαλμα που παρίστανε τον Ισοκράτη παιδί «κερητίζον», ο οποίος χρησιμοποιούσε δηλαδή μια ράβδο που κατέληγε ως κέρατο. Η μπάλα ήταν φτιαγμένη από ύφασμα ή δέρμα και ήταν παραγεμισμένη με μαλλί προβάτου ή τρίχα αλόγου ώστε να είναι σκληρή και να αναπηδά ευκολότερα.

 

Το Πέρασμα της Σφαίρας – Κρίκετ

Παιχνίδι, κατά το οποίο ο ένας παίκτης προσπαθεί να περάσει την μπάλα από θυρίδα της σανίδας που φαίνεται στην μέση της παρακάτω αναπαράστασης, ώστε να φτάσει στα χέρια του παίκτη που περιμένει με τα χέρια ανοικτά. Μπορεί να θεωρηθεί ως ο πρόδρομος του σημερινού κρίκετ, αν και παιζόταν χωρίς ρόπαλο.

 

Ουρανία η εφηβική

Πρόκειται για κατακόρυφο πέταγμα της μπάλας στον αέρα. Έπρεπε δε να την πιάσουν όσο αυτή βρισκόταν στον αέρα.
Οι Φαίακες χορευτές Άλιος και Λαοδάμας παίζουν το παιχνίδι αυτό στην Οδύσσεια του Ομήρου (ραψωδία θ’ στίχοι 372 – 380).
H ουρανία παιζόταν από ένα παίχτη που έγερνε προς τα πίσω και έριχνε την μπάλα στον ουρανό, ενώ οι υπόλοιποι προσπαθούσαν να αρπάξουν την μπάλα πριν πέσει στο έδαφος. Οπότε χτυπούσαν την μπάλα ξανά και ξανά σ’ έναν τοίχο και μετρούσαν τον αριθμό των χτυπημάτων. Ο χαμένος αποκαλούνταν γάιδαρος και έκανε ό, τι του έλεγαν, ενώ ο νικητής ήταν ο βασιλιάς και πρόσταζε.
Ο ποιητής Αρριανός, αναφέρει σχετικά: «…εάν είσαι ικανός να την κτυπήσεις με ένα γρήγορο κτύπημα, με το αριστερό, είναι δική σου. Δεν μπορείς; Ανίκανε, δώσε την μπάλα σε κάποιον άλλον», ενώ ο κωμικός ποιητής Αντιφάνης συμπληρώνει λέγοντας:
«έπιασε την μπάλα και γέλασε, καθώς την πέταξε σ’ έναν παίκτη και ταυτόχρονα έγνεφε πως θα την έδινε σε άλλον. Έσπρωξε έναν άλλον παίκτη που του έκοβε τον δρόμο, ενώ ακούγονταν κραυγές και φωνές, «έξω από τα όρια! Πάνω από το κεφάλι του πέτα την! Πίσω!!».

 

Τρίγωνο – «Μήλα»

Το παιχνίδι αυτό παιζόταν με τρεις σφαίρες που ονομάζονταν τριγώνες. Ο παίκτης τις πετούσε στον αέρα εναλλάξ σχηματίζοντας ένα «τρίγωνο». Έπρεπε η μία να βρισκόταν στο χέρι του παίκτη, ενώ οι άλλες δύο να αιωρούνται. Μπορούσε να παίζεται και από περισσότερους παίκτες συγχρόνως, ανταγωνιστικά. Παραλλαγή του παιχνιδιού παιζόταν από πολλούς παίκτες με σκοπό κάθε παίκτης να πετάξει την μπάλα σε έναν άλλο παίκτη με τέτοιον τρόπο ώστε, είτε να τον πετύχει, είτε να μην τον αφήσει να την πιάσει. Λόγω της απαραίτητης επιδεξιότητας που απαιτούσε, το παιχνίδι αυτό εξελίχθηκε αποκλειστικά σε επαγγελματικό από τους ταχυδακτυλουργούς και σύντομα ονομάστηκε «παιχνίδι του ταχυδακτυλουργού».

 

cityculture.gr/γράφουν οι Παναγιώτης Καμπάνης, Δρ. Αρχαιολόγος-Ιστορικός, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Βλάσης Καμπάνης, Δημοσιογράφος