Αν η ποίηση αντιστοιχούσε στη μεγάλη αγάπη της ζωής του Κωνσταντίνου Καβάφη, η Ιστορία ήταν το πάθος του. Ένα πάθος, μέρος του οποίου μαρτυρείται μέσα από τον κύκλο των ιστορικών ποιημάτων του. Ιστορικά πρόσωπα και καταστάσεις μεταμορφώθηκαν σε στίχους για να διδάξουν, να υπενθυμίσουν, να προειδοποιήσουν και να αποτρέψουν μοιραία λάθη του παρελθόντος, χωρίς φανφάρες ή εξάρσεις μόνο με συγγραφική μαεστρία, ταπεινότητα και ρεαλισμό. Άλλωστε αυτό κάνει η ίδια η Ιστορία, αυτό πράττει και ένας πνευματικός άνθρωπος του μεγέθους του Καβάφη.
Αλλά το παρόν αρθράκι, δεν έχει ως κεντρικό θέμα την ποιητική του Καβάφη ( υπόσχομαι όμως ένα αφιέρωμα στον Αλεξανδρινό ποιητή). Επέλεξα να μοιραστώ τα συγκεκριμένα άρθρα, λόγω α) του γενικότερου déjà vu που μου προκάλεσαν και β) γιατί θεωρώ πως τα κάτωθεν ενυπόγραφα άρθρα του Καβάφη στην αθηναϊκή εφημερίδα « Εθνική» το 1891, αποτελούν πνευματικά και πολιτισμικά κειμήλια αυτού του τόπου και γ) μήπως και παραδειγματιστούν/ ενεργοποιηθούν οι σημερινοί άνθρωποι του πνεύματος, ειδικότερα και γενικότερα.
Υ.Γ. Συγχωρείστε με για την έλλειψη του πολυτονικού.
Εφημερίδα « Η Εθνική», Σάββατο 30 Μαρτίου 1891
“Σπουδαίον περιοδικόν της Αγγλίας « Ο 19ος Αιών» εδημοσίευσε την 1η Μαρτίου άρθρον επιγραφόμενον « Ο Αστεϊσμός περί των Ελγινείων Μαρμάρων».
Οι φιλόμουσοι και φιλάρχαιοι αναγνώσται θα ενθυμώνται το κίνημα όπερ εγένετο τελευταίως εν Αγγλία, ίνα αποδόθωσιν εις την Ελλάδα αι αρχαιότητες ας προ 80 ετών ο λόρδος Έλγιν, πρέσβυς της Αγγλίας παρά την Υψηλή Πύλη, ήρπασεν – ίνα τας προφύλαξη δήθεν- εκ της Ακροπόλεως.
Ο λόγιος κ. Φρειδερίκος Χάρισσον θερμώς υπεστήριξε το κίνημα, έγραψε δε εν τω «19ω Αιών» το περίφημον του άρθρον « Απόδοτε τα Ελγίνεια Μάρμαρα». Την απάντησιν εις το άρθρο αυτό γράφει ο Διευθυντής του Περιοδικού ισχυριζόμενος ότι ο κ. Χάρισσον πραγματευθείς περί της επιστροφής των Ελγινείων μαρμάρων ηστείζετο απλώς, και κατέγινε περί το δοκιμάσαι την διορατικότητα του πνεύματος των συμπολιτών του – εάν τάχα θα ήναι αρκετά έξυπνοι να εννοήσουν την ειρωνεία του. Άλλως ηθέλησεν επίσης να περιπαίξη την συνήθειαν διαφόρων συγχρόνων ρητόρων οίτινες επινοούσι (sic) θέματα της ευφράδειας των, ζητούσι να αποδείξωσι παραδοξολογίας και χιμαίρας.
Ούτως κρίνει ο κ. Τζαίημς Νώουλς, διευθυντής του Περιοδικού ο «19ος Αιών». Μοι φαίνεται όμως ότι ο παραδοξολογών είναι μάλλον αυτός η ο κ. Χάρισσον.
Το άρθρον του ( του Νώουλς) ουδέ λογικόν είναι, ουδέ γενναίον. Είναι τόσον ξηρόν κατά το ύφος, έχει τοιαύτην πληθώραν πτωχής ή μάλλον ανόστου ειρωνείας ώστε πιστεύω ότι μόνον οι Έλληνές τους οποίους αφορά αμέσως το ζήτημα θα έχωσι την υπομονήν να το αναγνώσωσιν ινα σωθωσιν οι αμαρτίαι των.
Εν τη εξαψει του ο κ. Νωουλς τι δεν λέγει! Εκθειάζει του Έλγιν την αρπαγήν. Μυκτηρίζει τον Βύρωνα. Σχετίζει την ευτελή υπεξαίρεσιν των μαρμάρων, προς τα ένδοξα τρόπαια του Νέλσωνος. Φρονεί ότι εάν επιστράφωσι αι αρχαιότητες αυται, πρέπει να αποδοθωσιν επίσης η Γιβραλτάρη, η Μελίτη, η Κύπρος, η Ινδική – λησμονων ότι η κατοχή των χωρών εκείνων λογίζεται αναγκαία εις το Αγγλικόν εμπόριον ως εις την ασφάλειαν η ύπαρξιν του Αγγλικού κράτους, ενώ τα Ελγίνεια μάρμαρα εις ουδεν χρησιμεύουσιν άλλο η εις τον ωραισμον και πλουτισμόν του και άνευ αυτών ωραιοτάτου και πλουσιοτάτου Βρεττανικού Μουσείου. Ψέγει του κ. Χάρισσον την ορθότατην παρατήρησιν ότι το κλίμα του Λονδίνου φθείρει τας γλυφάς των μαρμάρων και εκφράζει τον φόβον μη εάν μετακομισθώσιν εις Αθήνας καταστραφώσιν εν ενδεχόμενη ανάφλεξει του ανατολικού ζητήματος- λησμονών ότι ο φρόνιμος άνθρωπος οφείλει να διορθώνη το ενεστός κακόν πριν φροντίση περί του μέλλοντος.
Δεν φαίνεται να δίδη πολλήν σπουδαιότητα εις τα δικαιώματα άτινα έχει επί των μαρμάρων « ο αναμεμιγμένος μικρός πληθυσμός» όστις « σήμερον κατοικεί επί των ερειπίων της αρχαίος Ελλάδος» και υποθέτω ευρίσκει τα δικαιώματα του λόρδου Έλγιν και εαυτού μεγαλείτερα. Παρατηρεί ότι αν ηκολουθείτο η συμβουλή του κ. Χάρισσον και απεδίδοντο αι περί ου ο λόγος αρχαιότητες εις την Ελλάδα, τις οίδεν εάν καμμία εκ των ολιγοβίων κυβερνήσεών της, δε θα τας επώλει αντί εκατομμυρίου λ. στ. εις την Γερμανία, ή αντί δύο εις την Αμερικήν, ή χειρότερα εάν δεν θα τας επώλει λιανικώς εις ένα έκαστον ολίγας. Ταύτα είναι ύβρις αδικαιολόγητος και εμφαίνουσα πολλήν ελαφρότητα εις την οποίαν η αρμόζουσα απάντησις θα ήτο – Είμεθα Κύριοι να διαθέσωμεν ως θέλομεν τα ημέτερα.
Αλλ’ας διαφωτισθή η άγνοια του ανδρός και ας μάθη ότι μέχρι τούδε αι ελληνικαί κυβερνήσεις, ολιγόβιοι ή μακρόβιοι, επεδείξαντο πολλήν ευλάβειαν και φροντίδα προς τα αρχαία μνημεία, ότι διάφορα μουσεία συνεστάθησαν εν Ελλάδι, ων η διοίκησις είναι αξιόλογος και ότι εν Αθήναις τα Ελγίνεια μάρμαρα θα τύχωσι της αυτής πιστής διαφυλάξεως και περιποιήσεως οιας και εν Αγγλία. Είναι δε νόστιμος ο κ. Νώουλς όταν μας αφίνει να ίδωμεν και την χρηματικήν άποψιν της υποθέσεως. Εις εν μέρος του άρθρου του λέγει ότι η σημερινή αξία των μαρμάρων υπολογίζεται εις εκατομμύρια, και εις άλλο πάλιν μέρος ομολογεί ότι δια να τα αποκτήση ο λόρδος Έλγιν εξώδευσε 14.000 λ. Τι καλή δουλειά!
Δεν αναγράφω περισσότερας εκ των παρατηρέσεων του κ. Νωουλς. Είναι της αυτής ποιότητος και αι επίλοιποι. Εξ άλλου δε νομίζω πρέπον να τον θεωρήση τις υπεύθυνον δια όλα όσα γράφει. Ο ανήρ εις άλλας περιστάσεις απέδειξεν ότι δεν αμοιρεί παιδείας, ορθής κρίσεως και άλλων φιλολογικών προσόντων. Όθεν τείνω να πιστεύσω ότι πρέπει να αποδοθή το άτακτον της συνθέσεως και των κρίσεων περί των Ελγινείων μαρμάρων εις την πνευματικήν σύγχυσιν ην τω επήνεγκεν η σκέψις ότι αι πολύτιμοι αυταί αρχαιότητες- οι περίκαλλεις αδάμαντες της Αττικής- ηδύναντο να ξεφύγουν από το Βλουμσβουρυ του. Το μισολέγει ο ίδιος μετά βουκολικής απλότητος εν μια περιόδω του άρθρου του- Τι ιδέα ( δεν ενθυμούμαι αν ήναι ακριβώς αυταί αι λέξεις του) ενώ έχωμεν τας ωραίας αυτάς αρχαιότητας εδώ και ειμπορεί ο λαός μας να πηγαίνη να τας θαυμάζη όποτε θέλει, τι ιδέα να πας στείλωμεν εις την άλλην άκραν της Ευρώπης!”
Εν Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου τη 27 Μαρτίου 1891
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Φ. ΚΑΒΑΦΗΣ
Εφημερίδα « Η Εθνική», Δευτέρα 29 Απριλίου 1891
«Νεώτερα περί των Ελγινείων Μαρμάρων»
“ Ο θάνατος των πολιτικών ή διεθνών ζητημάτων είναι η λήθη. Ευτυχώς το ζήτημα περί αποδόσεως των Ελγινείων μαρμάρων εις την Ελλάδα δεν πέπρωται ακόμη να λησμονηθή. Πολύ δε συντείνει εις την αναζωπύρωσιν του ζήτήματος η διάστασις εις την οποίαν ήλθαν επ’ αυτού δύο διακεκριμένοι λόγιοι άγγλοι ο κ. Φρειδερίκος Χάρισσον και ο κ. Τζαιημς Νωουλς διευθυντής του περιοδικού ο « 19ος Αιών». Εν τω Λονδινείω περιοδικώ « η Δεκαπενθήμερος Επιθεώρησις» ο Χάρισσον απήντησεν εις τα κατακρίσεις τας εκτοξευθείσας κατ’ αυτού υπό του «19ου αιώνος».
Δε θα αναγράψω όλα τα επιχειρήματα δι’ων ο κ. Χάρισσον υποστηρίζει την θεωρίαν του, περί αποδόσεως των μαρμάρων. Εν άρθρω καταχωρηθέντι εν τη « Εθνική» της 30 Μαρτίου κατέδειξα ήδη την ελαφρότητα των ισχυρισμών του κ. Νώουλς…”
(συνέχεια του άρθρου του κ. Κωνσταντίνου Καφάβη στις φωτογραφίες που ακολουθούν, όχι γιατί κουράστηκα να πληκτρολογώ αλλά ειλικρινά ένιωσα πως απογύμνωνα την ομορφιά της ελληνικής γλώσσας, με το μονοτονικό.)
Το «ξέφραγο αμπέλι»
Όταν στο Πανεπιστήμιο κάναμε Αρχαιολογία, υπήρχε ένα κεφάλαιο στο εγχειρίδιό, στην ουσία μία εισαγωγή στο πως η αρχαιολογία μετατράπηκε σταδιακά από αριστοκρατικό χόμπι σε επιστήμη. Νομίζω ότι πρέπει να το έχω αναφέρει ξανά αλλά τα αρχαία κειμήλια που «ταξίδεψαν», σε μια χρονική περίοδο όπου ουσιαστικά το δυτικό τμήμα της γηραιάς ηπείρου «θυμήθηκε» την ύπαρξη ενός λησμονημένου πολιτισμού, δεν περιορίστηκαν δυστυχώς στα μάρμαρα του Παρθενώνα. Ειλικρινά αυτή η «ξαφνική» αρχαιολατρεία, όπως παρουσιάζεται είναι το λιγότερο ιστορικά λανθασμένη. Επιεικής χαρακτηρισμός αλλά δεν επί του παρόντος το θέμα δε θα αναλυθεί περεταίρω.
Αγγεία, αγάλματα, τμήματα από ολόκληρους ναούς κτλ όντως άρχισαν να στολίζουν επαύλεις, να εμπλουτίζουν ιδιωτικές συλλογές αλλά και να αποτελούν έναν πρώτης τάξεως επικερδές εμπόριο. Μέσα σε αυτό το γενικότερο κλίμα, κάπως έτσι ο Έλγιν, ξεγύμνωσε τον Παρθενώνα κι όταν από τα χρέη του κατέληξε από λόρδος σε «ξιπόλυτο πρίγκιψ», προέβη στην πώληση των κλοπιμαίων.
H μαρτυρία του Edward. E. Clarke
O πολυταξιδεμένος Άγγλος καθηγητής Edward Daniel Clarke υπήρξε ένας από τους αυτόπτες μάρτυρες της επιχείρησης του Έλγιν, ο οποίος συγκλονισμένος έβλεπε μπροστά στα μάτια του την πρόοδο της αποκαθήλωσης των μαρμάρων. Μέρος της μαρτυρίας του είχε συμπεριλάβει στην ομιλίας της για την επιστροφή των μαρμάρων, η Μελίνα Μερκούρη τον Ιούνιο του 1986 : “ Edward Daniel Clarke was among those witnessing the devastation. Clarke writes: “Looking up, we saw with regret the gap that had been made, which all the ambassadors of the earth, with all the sovereigns they represent, aided by every resource that wealth and talent can bestow, will never again repair”.”
Από το βιβλίο του Ε.D.Clarke, Travels in various countries of Europe, Asia and Africa
( σε ελεύθερη μετάφραση ένα μικρό κομμάτι της μαρτυρίας του E.D.Clarke)
“ (Ο Giovanni Battista Lusieri) έγινε ο ξεναγός μας σε όλα τα διάφορα κτίσματα και ξεκίνησε δείχνοντάς μας τον Παρθενώνα. Μερικοί εργάτες, οι οποίοι δούλευαν υπό τις οδηγίες του για λογαριασμό του Άγγλου Πρεσβευτή, προετοιμάζονταν με σχοινιά και τροχαλίες να κατεβάσουν την μετώπη, όπου τα γλυπτά της παρέμεναν σε τέλεια μορφή. Ο Dizdar ( τούρκος αξιωματούχος) ήρθε να δει τις εργασίες που γίνονταν, όμως με εμφανή τα σημάδια της απογοήτευσης… Αφού είχαμε περάσει κάποια ώρα μελετώντας τα διάφορα μέρη του ναού, ένας από τους εργάτες ήρθε και ενημέρωσε τον Don Battista ότι θα κατέβαζαν μία από τις μετώπες…ένα τμήμα της προσκείμενης λιθοδομής ξεκόλλησε και κομμάτια Πεντελικού μαρμάρου έπεσαν κάτω εκτοξεύοντας με δυνατό θόρυβο τα άσπρα τους θραύσματα ανάμεσα στα αρχαία ερείπια…”
“[Lusieri] became our guide to all the different buildings; and began by shewing us the Parthenon. Some workmen, employed under his direction for the British Ambassador, were then engaged in making preparation, by means of ropes and pulleys, for taking down the metopes, where the sculpture remained the most perfect. The Disdar himself came to view the work, but with evident marks of dissatisfaction; and Lusieri told us that it was with great difficulty he could accomplish this part of his undertaking, from the attachment the Turks entertained towards a building which they had been accustomed to regard with religious veneration, and had converted into a mosque. We confessed that we participated the Moslem feeling in this instance, and would gladly see an order enforced to preserve rather than to destroy such a glorious edifice. After a short time spent in examining the several parts of the temple, one of the workmen came to inform Don Battista [Lusieri] that they were then going to lower one of the metopes. We saw this fine piece of sculpture raised from its station between the triglyphs: but the workmen endeavouring to give it a position adapted to the projected line of descent, a part of the adjoining masonry was loosened by the machinery; and down came the fine masses of Pentelican marble, scattering their white fragments with thundering noise among the ruins. The Disdar, seeing this, could no longer restrain his emotions; but actually took his pipe from his mouth, and, letting fall a tear, said, in a most emphatical tone of voice, “Telos!” positively declaring that nothing should induce him to consent to any further dilapidation of the building .
This man was, however, poor, and had a family to support; consequently, he was unable to withstand the temptations which a little money, accompanied by splendid promises, offered to the necessities of his situation. So far from adhering to his resolution, he was afterwards gradually prevailed upon to allow all the finest pieces of sculpture belonging to the Parthenon to be taken down; and succeeding travellers speak with concern of the injuries the building had sustained, exclusively of the loss caused by the removal of the metopes. One example of this nature may be mentioned ; which, while it shews the havoc that has been carried on, will also prove the want of taste and utter barbarism of the undertaking. In one of the angles of the pediment which was over the eastern facade of the temple, there was a horse’s head, supposed to be intended for the horse of Neptune issuing from the earth, when struck by his trident, during his altercation with Minerva for the possession of Attica. The head of this animal had been so judiciously placed by Phidias, that, to a spectator below, it seemed to be rising from an abyss, foaming, and struggling to burst from its confined situation, with a degree of energy suited to the greatness and dignity of its character. All the perspective of the sculpture (if such an expression be admissible), and certainly all the harmony and fitness of its proportions, and all the effect of attitude and force of composition, depended upon the work being viewed precisely at the distance in which Phidias designed that it should be seen. Its removal, therefore, from its situation, amounted to nothing less than its destruction: — take it down, and all the aim of the sculptor is instantly frustrated ! Could any one believe that this was actually done? And that it was done, too, in the name of a nation vain of its distinction in the Fine Arts? Nay more, that in doing this, finding the removal of this piece of sculpture could not be effected without destroying the entire angle of the pediment, the work of destruction was allowed to proceed even to this extent also? Thus the form of the temple has sustained a greater injury than it had already experienced from the Venetian artillery; and the horse’s head has been removed, to be placed where it exhibits nothing of its original effect: like the acquisition said to have been made by another Nobleman, who, being delighted at a puppet-show, bought Punch, and was chagrined to find, when he carried him home, that the figure had lost all its humour.
Yet we are seriously told, (Memorandum, p.8, Lond, 1811,) that this mischief has been done with a view to “rescue these specimens of sculpture from impending ruin:” then, why not exert the same influence which was employed in removing them, to induce the Turkish Government to adopt measures for their effectual preservation! Ah no! a wiser scheme was in agitation: it was at first attempted to have them all mended by some modern artist!!! (See Memor, p. 39.) From this calamity they were rescued by the good taste of Canova, (Ibid.) The sight of them (Memor, p 42.) “so rivetted and agitated the feelings of Mrs. Siddons, the pride of theatrical representation, as actually to draw tears from her eyes.” And who marvels at such emotion?
Looking up, we saw with regret the gap that had been made; which all the ambassadors of the earth, with all the sovereigns they represent, aided by every resource that wealth and talent can now bestow, will never again repair. As to our friend Lusieri it is hardly necessary to exculpate him; because he could only obey the orders he had received, and this he did with manifest reluctance: neither was there a workman employed in the undertaking, among the artists sent out of Rome for that purpose, who did not express his concern that such havoc should be deemed necessary, after moulds and casts had been already made of all the sculpture which it was designed to remove. The author would gladly have avoided the introduction of this subject ; but as he was an eye-witness of these proceedings, it constitutes a part of the duties he has to fulfil in giving the narrative of his travels; and if his work be destined to survive him, it shall not, by its taciturnity with regard to the spoliation of the Athenian temples, seem to indicate any thing like an approval of the measures which have tended so materially towards their destruction.”
Επίλογος
14.000 λίρες…αυτό ήταν το ποσό εκτίμησης για τα συγκεκριμένα μαρμάρινα κομμάτια τέχνης. Τόσο ξεπουλήθηκε η φιλοσοφία και ο πολιτισμός. Το 1811, λοιπόν, τα μάρμαρα του Παρθενώνα ταξίδεψαν από την γενέτειρά τους προς την ιδιωτική συλλογή του συγκεκριμένου λονδρέζικου αρπακτικού κι από τότε έχουν περάσει ακριβώς 209 χρόνια! Κι αν υπολογίσουμε τη μελέτη του εγχειρήματος του Έλγιν, το οποίο ξεκίνησε πάνω κάτω μία δεκαετία νωρίτερα, τότε το έγκλημα παραμένει «άλυτο» περισσότερα έτη.
Το τραγικότερο δε είναι ότι στο μεσοδιάστημα αυτό- ή ειρωνικά θα έπρεπε να πω έστω κι αν δεν υπάρχει επισήμως τέτοια λέξη «στο μεγαλοδιάστημα αυτό» – το παζάρι εκπτώσεων και ξεπουλήματος συνεχίζεται στους ίδιους μα τόσο ίδιους ρυθμούς από τους «ολιγόβιους».
Κι εμείς μάρμαρα του Φειδία, σε προθήκη καταστήματος…
Πηγή
( Περιοδικό Νέα Εστία, έτος ΛΔ, τόμος 67ος, Τεύχος 780, Αθήναι 1η Ιανουαρίου 1960) http://www.parthenon.newmentor.net/speech.htm
Travels in various Countries of Europe, Asia and Africa by E. D. Clarke LL.D. Part the Second GREECE EGYPT AND THE HOLY LAND Section the Second Fourth Edition Volume the Sixth London T. Cadell 1818 pp. 223 ff.