Η αγάπη και ο θαυμασμός των χριστιανών για τους πολύτιμους και ημιπολύτιμους λίθους, τους οδήγησε δυστυχώς σε μια σειρά από ακρότητες και ατοπήματα, σχετικά με αυτό που πρέσβευαν. Κατά το τέλος της ύστερης αρχαιότητας και κυρίως κατά τη βυζαντινή περίοδο, κατασκευάστηκαν σταυροί, λειψανοθήκες, σταχώσεις ευαγγελίων και διάφορα άλλα ιερά αντικείμενα, χρησιμοποιώντας εγχάρακτους λίθους και καμέο του παρελθόντος. Σε τοιχογραφία του 15ου αι. στην Βασιλική του αγίου Ιωάννη στη Μόνζα, εικονίζονται χρυσοχόοι, καθώς αφαιρούν με τα εργαλεία τους εγχάρακτους πολύτιμους λίθους από αρχαίο άγαλμα.
Το πιο γνωστό παράδειγμα και ίσως το πιο ενδιαφέρον, είναι η περίφημη Gemma Augustea, μοναδικό δείγμα της λιθογλυπτικής της ύστερης, και όχι μόνο, αρχαιότητας. Πάνω σε όνυχα διαστάσεων 19×23 εκ. παριστάνεται η αποθέωση του αυτοκράτορα Οκταβιανού Αυγούστου στο θρόνο δίπλα στη μυθική θεά Ρώμη. Στο αριστερό μέρος παρουσιάζεται η άφιξη του διαδόχου του, Τιβέριου, επάνω σε άρμα που οδηγεί η θεά Νίκη. Στο κάτω μέρος εικονίζονται Ρωμαίοι λεγεωνάριοι που κατασκευάζουν τρόπαιο, ενώ παρευρίσκονται και οι νικημένοι βάρβαροι.
Εικάζεται ότι αποτελεί δημιουργία του γνωστού εργαστηρίου των Διοσκουρίδων που βρισκόταν και λειτουργούσε στη Ρώμη του 1ου αι. μ.Χ. Ο συγκεκριμένος λίθος για πολλούς αιώνες, κοσμούσε την λειψανοθήκη του αγίου Σατουρνίνου, πρώτου επισκόπου της Τουλούζης (σήμερα εκτίθεται στο Kunsthistorisches Museum της Βιέννης).
Ο Αύγουστος (Gaius Iulius Caesar Octavianus Augustus, 23 Σεπτεμβρίου 63 π.Χ. – 19 Αυγούστου 14 μ.Χ.) ήταν ο ιδρυτής της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και ο πρώτος της αυτοκράτορας.
Η ηγεμονία του Αυγούστου αποτέλεσε την αφετηρία μιας σχετικά ειρηνικής περιόδου, που είναι γνωστή ως Pax Romana, δηλαδή Ρωμαϊκή Ειρήνη. Μετά τον θάνατό του η Σύγκλητος του απέδωσε τη θεϊκή ιδιότητα και όρισε τη λατρεία του από τους Ρωμαίους. Τα ονόματα Αύγουστος και Καίσαρ υιοθετήθηκαν από όλους τους μετέπειτα αυτοκράτορες, που σταδιακά έχασαν το χαρακτήρα του ονόματος και μετατράπηκαν σε τίτλο. Επίσης, ο μήνας Sextilis μετονομάστηκε επισήμως σε Αύγουστος προς τιμήν του αυτοκράτορα, όνομα που επιβιώνει μέχρι σήμερα. Διάδοχός του ορίστηκε ο θετός του γιος, ο Τιβέριος.
Η απόλυτη κληρονομιά του Αυγούστου ήταν η ειρήνη και η ευμάρεια που απόλαυσε η αυτοκρατορία τους δύο επόμενους αιώνες υπό το σύστημα που ο ίδιος εγκατέστησε. Η μνήμη του φυλάχτηκε με ζήλο στο πολιτικό ήθος της αυτοκρατορικής εποχής ως παράδειγμα καλού ηγεμόνα. Οι σύγχρονοί του ποιητές, Βιργίλιος και Οράτιος, τον εξύμνησαν ως υπερασπιστή της Ρώμης, σημαιοφόρο της ηθικής δικαιοσύνης και ως άτομο που ανέλαβε τη δυσβάσταχτη ευθύνη του να διατηρήσει την αυτοκρατορία ακέραια.
Η Gemma Augustea, χωρίζεται σε δυο ίσα μέρη και περιβάλλεται από χρυσό πλαίσιο το οποίο τοποθετήθηκε κατά τη μεσαιωνική εποχή. Οι σκηνές που απεικονίζονται λαμβάνουν χώρα σε διαφορετικές χρονικές στιγμές και αποτελούν τα αίτια (στο κάτω μέρος) και το αποτέλεσμα (στο πάνω μέρος).
Η κατώτερη σκηνή πραγματοποιείται στα βόρεια σύνορα, αμέσως μετά από μια μάχη που κέρδισαν οι Ρωμαίοι, οι οποίοι στήνουν ένα τρόπαιο νίκης. Συγκεντρωμένοι αιχμάλωτοι πολέμου περιμένουν την τιμωρία τους με θλίψη ή ζητούν έλεος από τους θεούς. Ο θρίαμβος στο πεδίο της μάχης προηγείται του θριάμβου στο πάνω μέρος.
Η ανώτερη σκηνή είναι μια σύντηξη της Ρώμης, του Ολύμπου και του κόσμου των πόλεων. Ο Αύγουστος κατάφερε και έδωσε τέλος στη μακροχρόνια εσωτερική διαμάχη της αυτοκρατορίας.
Οι είκοσι μορφές που απεικονίζονται, έχουν ως εξής:
Πάνω μέρος
Στο παράκεντρο στον αριθμό 1, εικονίζεται ο αυτοκράτορας Αύγουστος Οκταβιανός καθισμένος χαλαρός και άνετος στο θρόνο του. Στο αριστερό του χέρι κρατεί μια ράβδο, το θεϊκό του τρόπαιο, ενώ τα πόδια του πατούν στην πανοπλία του.
Κάτω από το θρόνο, στα πόδια του εικονίζεται το σύμβολο του Δία ο αετός (αρ.10), που τον εξομοιώνει με το θεό των θεών. Πάνω του ακριβώς, στον αρ.9 μέσα σε μετάλλιο εικονίζεται το σύμβολο του Αιγόκερω. Παρόλο που δεν ήταν το ζώδιο του, ο Οκταβιανός το αναγνώριζε ως δικό του, μιας και στον Αιγόκερω είχαν γεννηθεί οι περισσότεροι θεοί. Μαζί με το σύμβολο του Αιγόκερω, απεικονίζονται και τα δυο κοσμικά σύμβολα, ο ήλιος και η σελήνη, τα οποία ακολουθούν συνήθως εικονογραφικά όλους τους θεούς, όλων των θρησκειών.
Πίσω από τον Οκταβιανό η γυναικεία μορφή που τον στεφανώνει είναι η προσωποποίηση του κατοικημένου κόσμου, η Οικουμένη. Δίπλα της, στον αριθμό 5 εικονίζεται ο Ωκεανός ή ο Ποσειδώνας, η παρουσία του οποίου θεωρείται συχνή καθώς αντιπροσωπεύει τον τομέα του νερού, δηλώνοντας την κυριαρχία του αυτοκράτορα και στη θάλασσα και όχι μόνο στη στεριά. Κάτω από αυτόν, στον αριθμό 6, βρίσκεται μια ξαπλωμένη γυναικεία μορφή κρατώντας το Κέρας της Αμάλθειας και είναι περιστοιχισμένη από μικρά παιδιά. Η μορφή αναγνωρίζεται είτε ως προσωποποίηση της θεάς Γαίας, είτε της Ιταλικής χερσονήσου. Οι μελετητές που βλέπουν την προσωποποίηση της Ιταλίας, στηρίζονται στο γεγονός ότι το κέρας εικονίζεται άδειο και την περίοδο εκείνη στη ρωμαϊκή επικράτεια επικρατούσε λιμός. Τα παιδιά συμβολίζουν τις τέσσερις εποχές.
Στο κέντρο, αριθμός 2, η γυναικεία μορφή που κάθεται δίπλα από τον θεοποιημένο αυτοκράτορα, αναγνωρίζεται ως η προσωποποίηση της Ρώμης. Η θεά κρατεί ένα δόρυ στο δεξί της χέρι ενώ το αριστερό της χέρι αγγίζει ελαφρώς την λαβή του σπαθιού της, πιθανώς δείχνοντας ότι η Ρώμη είναι πάντα έτοιμη για πόλεμο. Στον αριθμό 8 η θεά Νίκη οδηγεί το άρμα του θριάμβου, στο οποίο επιβαίνουν ο διάδοχος του Οκταβιανού, Τιβέριος και μια φτερωτή Νίκη.
Κάτω μέρος
Στο κάτω μέρος απεικονίζεται η ανέγερση ενός τροπαίου προς τιμή του αυτοκράτορα. Στο αριστερό μέρος της παράστασης, οι καθισμένοι είναι είτε Κέλτες είτε Γερμανοί, όπως φαίνεται από τα ρούχα και τα μαλλιά τους, συμπεριλαμβανομένης της γενειάδας του αλυσοδεμένου πισθάγκωνα άνδρα (αρ.11) και αντιπροσωπεύουν φυλακισμένους πολέμου, συμβολίζοντας τη ρωμαϊκή νίκη. Τέσσερις νέοι άνδρες υψώνουν το τρόπαιο σε σχήμα σταυρού σε κατακόρυφη θέση, απ’ όπου κρέμεται στρατιωτικό κράνος μακεδονικού τύπου. Επίσης, μια ασπίδα (αρ.20) με ένα μεγάλο σκορπιό πάνω του. Ο διάδοχος Τιβέριος γεννήθηκε το Νοέμβριο, και έτσι μπορεί να εκπροσωπείται με ένα τέτοιο σύμβολο. Η μορφή του αριθμού 15 αναγνωρίζεται με σχετική ευκολία ως ο θεός Άρης, ο οποίος δεν λείπει σχεδόν ποτέ από πολεμικές σκηνές. Οι μορφές (αρ. 16, 17) αντιπροσωπεύουν τον αστερισμό των Διδύμων, την περίοδο μάλλον που διεξήχθη η νικηφόρα μάχη. Στον αριθμό 13 βρίσκουμε την Άρτεμις, η οποία ταυτίζεται με το φεγγάρι. Κρατάει δόρατα στο αριστερό της χέρι και με το δεξιό της τραβάει από τα μαλλιά τον συρμένο αιχμάλωτο άνδρα του αρ.12. Ο άνδρας του αρ.14 ταυτίζεται με το θεό Ερμή που αναγνωρίζεται από το καπέλο του. Ο Ερμής όπως και η Άρτεμις φαίνεται να σέρνει προς το τρόπαιον μια αιχμάλωτη γυναίκα από τα μαλλιά. Η σκηνή είναι σαφώς περίπλοκη.
cityculture.gr/ γράφει ο Παναγιώτης Καμπάνης*
* Ο Παναγιώτης Καμπάνης είναι Δρ. Αρχαιολόγος-Ιστορικός, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Μεταδιδακτορικός ερευνητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης