Γιάννης Μόραλης, Ερωτική μέθεξη*

Written by

Γράφει ο Παναγιώτης Καμπάνης, Δρ. Αρχαιολόγος –Ιστορικός, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού / Μεταδιδακτορικός ερευνητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 

Ο ζωγράφος Γιάννης Μόραλης (1916 –2009) υπήρξε ένας από τους επιφανέστερους Έλληνες καλλιτέχνες του 20ου αιώνα.

Από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες του 20ου αιώνα άρθρωσε με το έργο του έναν εικαστικό λόγο, αλλά παράλληλα δε δίστασε να δοκιμάσει και άλλα μονοπάτια εικαστικής έκφρασης όπως χαρακτική, σκηνογραφία, μικρογλυπτική, κεραμική, αλλά και συνθέσεις με στόχο την αρχιτεκτονική.

Ο Μόραλης όπως και άλλοι της γενιάς του, έμαθε στη μακρόχρονη μαθητεία του ότι η ικανότητα να δίνει πληροφορίες με το περιεχόμενο της εικόνας του είναι καθήκον του καλλιτέχνη, που πρέπει να συνυπάρχει στην τέχνη του.

Πρόσεχε τις λεπτομέρειες στα έργα του και δεν του άρεσε ποτέ να μιλάει γι’ αυτά. «Η ζωγραφική δεν θέλει εξηγήσεις. Τα πράγματα όταν τα εξηγείς εκ των προτέρων τα μικραίνεις» συνήθιζε να λέει και συμπλήρωνε, «όταν ζωγραφίζω δεν κάνω όλες αυτές τις αναλύσεις που συνηθίζουν να κάνουν οι κριτικοί για τα έργα, απλά ζωγραφίζω».

Έχοντας διαγράψει μια μακρά πορεία ο Γιάννης Μόραλης παίρνει τη θέση του στο στερέωμα της τέχνης. Καλλιτέχνης μιας γενιάς που καταγράφει, ανησυχεί, στοχάζεται, δημιουργεί σπουδαία έργα, κάνοντας τα έργα αυτά αναπόσπαστο κομμάτι της εποχής αυτής.

 

* Μέθεξη: ψυχική συνάντηση, επαφή, επικοινωνία ανάμεσα στον αισθητό κόσμο και τον κόσμο των ιδεών.

Με αναφορές που ανάγονται στη μορφοπλαστική της αρχαίας ελληνικής τέχνης, τη βυζαντινή εικονογραφία, τον νεοκλασικισμό, τον ρομαντισμό, τον ρεαλισμό, ο Μόραλης μορφοποίησε το ζωγραφικό του αντικείμενο με τρόπο και όρους σύγχρονων κινημάτων, όπως αυτά του φωβισμού στα πρώτα χρόνια, του κυβισμού ή του κονστρουκτιβισμού στη συνέχεια, δημιουργώντας ένα δικό του εικονογραφικό σύμπαν.

Αφετηρίες της καλλιτεχνικής δημιουργίας του Μόραλη είναι η οπτική πραγματικότητα και καθοριστικό του θέμα η ανθρώπινη μορφή. Σε καμιά όμως περίπτωση δεν περιορίζεται στην εξωτερική ρεαλιστική περιγραφή αλλά, με την έμφαση στο ουσιαστικό και τη σχηματοποίηση, την πληρότητα του σχεδίου και την εσωτερικότητα του χρώματος, αποβλέπει πάντα να φτάσει στον καθοριστικό πυρήνα των θεμάτων του.

Μετά τον πόλεμο χρησιμοποιεί μια νατουραλιστική τεχνοτροπία. Σταδιακά όμως περνάει σε μια προσωπική αφαίρεση όπου, ενώ αναγνωρίζουμε πάντα το θέμα, γίνεται εμφανής η προτίμησή του σε λιτές γεωμετρικές μορφές.

«Δεν είναι ακριβώς γεωμετρία αλλά η ανάγκη μου να πιάσω τη ζωγραφική από την αρχή … η ανάγκη μου να κρατήσω το ουσιαστικό …Το ιδανικό έργο είναι αυτό από το όποιο δεν μπορείς ούτε να πετάξεις κάτι ούτε να προσθέσεις κάτι … πρέπει να βρεις τη δική σου γλώσσα …. Θέλω τα έργα μου να είναι όπως και εγώ, ελεύθερα …»

Clipboard-2

 

«Η ζωγραφική είναι άχραντο μυστήριο, όπως ο έρωτας. Ποτέ δεν μπορείς να ξέρεις τι σε έκανε να παραδοθείς έτσι σε έναν άνθρωπο, όπως ποτέ δεν ξέρεις τι σου καθοδηγεί το χέρι στον καμβά. Ποια μυστική δύναμη…».

Ξαπλωμένες μορφές, γωνίες, καμπύλες, μέλη, γυναικεία σώματα που τυλίγονται σε υφάσματα, συνθέσεις, επιτύμβια που τα νοιώθεις σαν οικεία μνημεία, είναι κάποιες από τις εικόνες που μας έρχονται στο μυαλό και όλα αυτά ζωγραφισμένα με μια αδύνατη πλαστικότητα στη διαμόρφωση των μορφών, που αντανακλούν τη μεγαλύτερη πνευματική ένταση.

Οι γυναικείες μορφές είναι νεοκλασικές ογκώδεις φιγούρες που προσπαθούν να δηλώσουν την έντονη ελληνικότητα και την ελληνική ομορφιά με επιρροές από την αναγεννησιακή τέχνη. Τα σώματα και τα τοπία ζωγραφίζονται με μια τρυφερή θωπευτική ματιά, σε μία προσπάθεια να απεικονιστούν οι όψεις της πραγματικότητας μέσω μιας φυσικότητας. Σώματα φωτεινά με σκουρόχρωμα μαλλιά και μάτια μέσα σε κλειστούς και μικρούς χώρους, σαν να θέλει ο καλλιτέχνης να δηλώσει πως η ομορφιά περιορίζεται και κλείνεται η αγνότητα μέσα σε ένα δωμάτιο…όπου προστατεύεται. Τα αισθησιακά γυμνά αποκαλύπτουν έναν διάλογο μεταξύ μοντέλου και δημιουργού που ξεπερνάει τα πλαίσια μιας τυπικής περιγραφής. Η ομορφιά διαγράφεται στα γαλήνια μάτια και στις καμπύλες των σωμάτων, κάνοντας το γυναικείο σώμα το πιο αντιπροσωπευτικό κομμάτι ερωτισμού και αγνότητας.

Μέσα στα χρόνια που πέρασαν, οι επιρροές που δέχεται από τους Πικάσο, Ματίς και Μπρακ, κάνουν τη παλέτα του πιο μονοδιάστατη και αφαιρετική, αφήνοντας την φαντασία του θεατή ελεύθερη. Ο καλλιτέχνης εγκατέλειψε την παραστατική ζωγραφική και προχώρησε σε μια αφαιρετική – γεωμετρική εικαστική δημιουργία: «Η ζωγραφική δεν είναι έτοιμη, δηλαδή δεν υπάρχει στη φύση για να την πάρεις και να την αντιγράψεις. Πρέπει να δημιουργήσεις μια σύνθεση. Παίρνεις τα στοιχεία από τη φύση, τα οργανώνεις και τα ισορροπείς. Ένα έργο μου πρέπει πρώτα να ικανοποιεί τα δικά μου μάτια. Πολλές φορές βασανίζομαι με έναν πίνακα. Ψάχνω αυτό που μου λείπει και δεν το βρίσκω. Και ξαφνικά, ακόμη και ύστερα από καιρό συνειδητοποιώ ότι έλειπε μία και μόνη γραμμή· τη βάζω και τότε ησυχάζω».

Ο καλλιτέχνης χωρίς να θυσιάζει την οπτική πραγματικότητα χρησιμοποιεί ένα ρεαλιστικό λεξιλόγιο για να δώσει κάτι από το εσωτερικό περιεχόμενο των προσώπων που απεικονίζει. Με όπλα του την αφαιρετική λιτότητα, τη χρωματική απαλότητα και την ρυθμική καθαρότητα, ζωγράφισε ένα δικό του σύμπαν όπου η γυναικεία φιγούρα δεσπόζει κυρίαρχη, όχι ως ζωγραφική επίφαση, αλλά ως νύξη αναζήτησης της εσώτερης ουσίας, δηλαδή μιας ψυχοσυναισθηματικής οντότητας. Οι μορφές είτε έχουν τα πλήρη χαρακτηριστικά τους, είτε είναι εντελώς αφαιρετικές, ο ερωτισμός και η παραστατικότητα παραδόξως είναι ίδια! Οι συνθέσεις του έχουν μια στοχαστικότητα και μιαν υπόγεια μελαγχολία. Οι μορφές του χαίρονται τη ζωή αλλά βλέπουν και μακριά.

Η πλαστικότητα, η εννοιολογική πυκνότητα, η αφαιρετικότητα, όλα δηλαδή τα κύρια χαρακτηριστικά της τέχνης και της τεχνικής του, είναι ορατά και ο θεατής έχει τη δυνατότητα να δει και να καταλάβει μέσα από έργα διαφορετικών περιόδων, πως αυτά ωρίμασαν στον χρόνο.

Προοδευτικά και βήμα-βήμα τονίζεται όλο και περισσότερο η σχηματοποίηση, ενισχύεται ο ρόλος του χρώματος, ολοκληρώνεται η ένταξη των μορφών στο χώρο. Η ανθρώπινη μορφή και ο φυσικός χώρος χρησιμοποιούνται σαν απλές αφετηρίες για να επιβληθεί το δομικό, να τονιστεί το ουσιαστικό και το εσωτερικό.

Στα έργα της ώριμης περιόδου, κυριαρχεί η καθαρά ερωτική φωνή της ζωγραφικής του Μόραλη, μια φωνή που εισάγεται με τα μορφικά χαρακτηριστικά και ολοκληρώνεται με το χρώμα, μια φωνή που όμως δεν επιβάλλεται με τα εξωτερικά περιγραφικά στοιχεία αλλά με τον τρόπο με τον οποίο συνδυάζονται τα ενεργητικά με τα παθητικά θέματα, τα οξυγώνια με τα καμπυλόγραμμα σχήματα, τα θερμά με τα ψυχρά χρώματα, τα βιόμορφα με τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά.

Ταυτόχρονα, όλο και σαφέστερα η ζωγραφική του διακρίνεται από μια εσωτερική μνημειακότητα των μορφών και μια εκφραστική αλήθεια που παρασύρουν το θεατή. Με τη λιτότητα και τη σαφήνεια της, τη μορφική πληρότητα και την εσωτερικότητα του χρώματος, την ποιότητα των διατυπώσεων και τον εκφραστικό της πλούτο, η ζωγραφική του μας δίνει μια από τις πιο ευτυχισμένες στιγμές της νεοελληνικής τέχνης.

Clipboard-3

Clipboard-4

Clipboard-5

 

Με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 100 χρόνων από τη γέννηση του αείμνηστου ζωγράφου Γιάννη Μόραλη, ο Υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού κ. Αριστείδης Μπαλτάς, τιμώντας τη μνήμη του μεγάλου καλλιτέχνη, κήρυξε το 2016 «Έτος Γιάννη Μόραλη».

Επιπλέον, δεδομένης της παντελούς απουσίας κρατικού βραβείου εικαστικών τεχνών, το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού θεσπίζει το «Βραβείο Εικαστικών Τεχνών Γιάννης Μόραλης», το οποίο θα απονέμεται κάθε δύο χρόνια σε εξέχουσες προσωπικότητες των εικαστικών τεχνών.

Το πρώτο «Βραβείο Εικαστικών Τεχνών Γιάννης Μόραλης» απονεμήθηκε από την Α.Ε. τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας κ. Προκόπη Παυλόπουλο, στον εικαστικό και ακαδημαϊκό κ. Παναγιώτη Τέτση για το εξέχουσας σημασίας έργο του και την μακρά προσφορά του ως δασκάλου στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Ο Παναγιώτης Τέτσης έφυγε από τη ζωή λίγες ημέρες αργότερα.