Γκαργκόιλ, οι μεσαιωνικοί φύλακες της Ευρώπης

Παναγιώτης Καμπάνης, Δρ. Αρχαιολόγος-Ιστορικός, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού
Μεταδιδακτορικός ερευνητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

 
Με την ονομασία γκαργκόιλ (gargoyle) χαρακτηρίζονται οι υδρορροές, βασικά στοιχεία μιας αρχιτεκτονικής κατασκευής, οι οποίες αποτρέπουν το νερό της βροχής να έλθει σε επαφή με την φέρουσα τοιχοποιία, με αποτέλεσμα την προστασία του οικοδομήματος από την υγρασία και τη διάβρωση.

Κατά το μεσαίωνα, ακολουθώντας αρχαιοελληνικά πρότυπα, οι κατασκευαστές των δημόσιων κυρίως κτιρίων και των ναών, χρησιμοποιούσαν αγάλματα φανταστικών ζώων ή ανθρώπων, τα οποία ήταν κενά εσωτερικά και συνδέονταν με σωληνώσεις με το κτήριο από όπου κυλούσε το νερό της βροχής, το οποίο κατόπιν εκτοξεύονταν μακριά από τα πλευρά του κτηρίου από το ανοικτό στόμα των αγαλμάτων. Τα αγάλματα αυτά είχαν τερατόμορφη και αποκρουστική όψη και χρησιμοποιούνταν παράλληλα και ως αποτρόπαια.

Υπάρχουν αρκετές εκδοχές για την προέλευση της λέξης gargoyle. Οι κυριότερες θέλουν να προέρχεται είτε από την γαλλική λέξη gargouille, η οποία σημαίνει λαιμός ή οισοφάγος και από το ρήμα gargariser που σημαίνει γαργάρα, είτε από τις λατινικές λέξεις gurgulio, gula, gargula, των οποίων η ρίζα αντιπροσωπεύει το θόρυβο του γάργαρου νερού, είτε από την ιταλική φράση gronda sporgente που σημαίνει προεξέχουσα υδρορροή.

Στην αρχαία ελληνική ναοδομία τα αποτρόπαια-γκαργκόιλ, κατασκευασμένα από μάρμαρο ή πηλό, ήταν συνήθη και είχαν τη μορφή κεφαλής λιονταριού, γοργόνειου ή Σειληνού. Επίσης κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους συναντάμε ζωόμορφες υδρορροές στα διάφορα δημόσια κτήρια.

«Ποια είναι αυτά τα φανταστικά τέρατα που βρίσκονται μπροστά από τις σκήτες των μοναχών; Ποιο είναι το νόημα αυτών των ακάθαρτων πιθήκων, αυτών των παράξενων άγριων λιονταριών και τεράτων; Με ποιο σκοπό τοποθετούνται εδώ αυτά τα πλάσματα, μισό θηρίο, μισός άνθρωπος; Βλέπω αρκετά σώματα με ένα κεφάλι και πολλά κεφάλια με ένα σώμα. Εδώ υπάρχει ένα τετράποδο με το κεφάλι ενός φιδιού, ένα ψάρι με κεφάλι τετράποδου, πάλι ένα μισό άλογο και μισό κατσίκα … Σίγουρα αν δε ντρέπεστε και κοκκινίζετε για τέτοιου είδους δεισιδαιμονικούς παραλογισμούς, θα έπρεπε τουλάχιστον να μετανιώσετε για το τι έχουμε δαπανήσει για την κατασκευή τους…» (άγιος Βερνάρδος του Κλερβώ, 12ος αι.)
Η χρησιμότητα των αποτρόπαιων μορφών, σύμφωνα πάντα με την λαϊκή αντίληψη της εποχής, ήταν να μεταδώσουν την έννοια του κακού καθώς και να διώξουν μακριά τα κακά πνεύματα τα οποία επιβουλεύονταν το ναό και το κακό να κρατηθεί μακριά από τους τοίχους της εκκλησίας. Πολλοί είναι αυτοί που υποστηρίζουν ότι πρόκειται για δημιουργήματα της καθολικής Εκκλησίας για να μπορούν οι αναλφάβητοι να βλέπουν το κακό (στη χειρότερή του όψη) και να πιστέψουν την ύπαρξή του, ως αναζήτηση της θρησκείας προς πίστη.
Σύμφωνα με έναν γαλλικό μύθο της καθολικής Εκκλησίας την εποχή της βασιλείας του Κλοτέρ Β΄ της Μεροβίγγειας δυναστείας, τον 7ο αι., στην περιοχή της Ρουέν ένας φτερωτός δράκος είχε εμφανιστεί ένα πρωινό από της όχθες του ποταμού. Στην αρχή εμφανίστηκε ένα μεγάλο φολιδωτό κεφάλι, πάνω σε ένα μακρύ λαιμό που έμοιαζε σαν ερπετοειδούς κύκνου. Είχε λεπτό ρύγχος και σαγόνια, και δύο τεράστια καστανά μάτια που έλαμπαν σαν φεγγαρόπετρες. Και καθώς το νερό έπεφτε από τους ώμους του εμφανίστηκε το πλάσμα που έμοιαζε σαν ένα τεράστιο θαλάσσιο ερπετό. Το κολοσσιαίο μέγεθος του σκίασε τον τόπο και οι μεμβράνες που είχε για δάχτυλα άρχισαν να αφήνουν τα ίχνη τους στην στεριά. Αφού παρατήρησε για λίγο την περιοχή γύρω του, άνοιξε τα σαγόνια του και έριξε με τρομερή πίεση πίδακες νερού δημιουργώντας παλιρροϊκά κύματα που κατέκλυσαν την γύρο περιοχή. Από εκείνη την ημέρα το τρομερό αυτό πλάσμα ονομάστηκε από τους ντόπιους Gargouille, ή σε συντομία Gargler. Οι αγροί καταστρέφονταν και πολλοί άρχισαν να πεινάνε. Άλλους τους είχε καταπιεί ο δράκος ενώ άλλοι βρήκαν το θάνατο από πνιγμό καθώς αναποδογύριζε τις βάρκες όσων έπλεαν στο ποτάμι.
Ο Άγιος Ρωμανός αρχιεπίσκοπος τότε της Ρουέν έβλεπε αυτή την ανείπωτη καταστροφή με μεγάλη αίσθηση τρόμου. Γνώριζε όμως ότι έπρεπε να δράσει για να σωθεί η περιοχή από την καταστροφική κυριαρχία του Gargouille. Πληροφορήθηκε πως το πλάσμα ζούσε σε μια σπηλιά στις όχθες του ποταμού, και αποφάσισε να το συναντήσει εκεί και να κάνει ότι είναι δυνατό ώστε να βάλει τέλος στην τυραννία αυτή για πάντα. Παρόλο όμως που ζήτησε την βοήθεια των ντόπιων, δεν βρήκε κάποιον να τον συνοδέψει σε αυτή την ευγενή αποστολή, μέχρι που συνάντησε κάποιον φυλακισμένο και καταδικασμένο σε θάνατο με την κατηγορία του φόνου. Αφού η ζωή του ήταν ήδη καταδικασμένη δεν είχε τίποτα να χάσει αντιμετωπίζοντας ένα θανατηφόρο υδρόβιο δράκο στο λημέρι του, και έτσι δέχτηκε να ακολουθήσει τον αρχιεπίσκοπο. Μόλις έφτασαν στην σπηλιά οι δύο γενναίοι άντρες, εμφανίσθηκε ο τρομακτικός δράκοντας με τα σαγόνια του ανοιχτά, έτοιμος να εξαπολύσει ένα καταρράκτη από νερό στέλνοντας τους σε ένα υγρό και φρικτό θάνατο. Αλλά καθώς το κύμα νερού που ήταν έτοιμο να εξαπολύσει το τέρας ανέβαινε στο στόμα του, ο Άγιος Ρωμανός κινήθηκε προς το κτήνος και σηκώνοντας τα δυο του χέρια σχημάτισε με τα δάχτυλα του ένα σταυρό. Αμέσως η οργή του πελώριου τέρατος σταμάτησε, έκλεισε τα σαγόνια του και χαμήλωσε το κεφάλι του μπροστά στον επίσκοπο. Τόσο απόλυτη ήταν η υποταγή του Gargouille που άφησε τον Άγιο Ρωμανό να τον δέσει με ένα σκοινί αφήνοντας τον δολοφόνο να τον οδηγήσει πίσω στην Ρουέν. Οι διψασμένοι για εκδίκηση χωρικοί μαζεύονταν στο πέρασμα του δράκου μέχρι την πόλη, όπου απαιτούσαν την καταδίκη του μέχρι τότε κυνηγού τους. Έτσι σύμφωνα με τις απαιτήσεις τους ο δράκοντας θανατώθηκε ρίχνοντάς τον στην πυρά, μέχρι που το μόνο που μαρτυρούσε την ύπαρξη του ήταν ένας τεράστιος σωρός από στάχτη, την οποία κατόπιν έριξαν στον ποταμό Σηκουάνα. Μόνο το κεφάλι του δράκου δεν μπόρεσε να καεί εξαιτίας της πύρινης ανάσας του. Η κεφαλή του στη συνέχεια τοποθετήθηκε στους τοίχους του νεόκτιστου καθεδρικού ναού για να θυμίζει το θαύμα του αγίου Ρωμανού και την ανδρεία των κατοίκων, αλλά και ως αποτρόπαιο να τρομάζει τα κακά πνεύματα και να προστατεύει τους κατοίκους.
Τα πιο συνηθισμένα γκαργκόιλ της μεσαιωνικής Ευρώπης είχαν τις παρακάτω μορφές:

Λιοντάρι
Το λιοντάρι ήταν το πιο δημοφιλές μη ευρωπαϊκό ζώο, που χρησιμοποιήθηκε στις εκκλησίες και στους καθεδρικούς ναούς κατά τον μεσαίωνα. Συμβόλιζε τον ήλιο, με τη χρυσή χαίτη να αντιπροσωπεύει το ηλιακό στεφάνι. Όμως, οι κατασκευαστές των εκκλησιών το χρησιμοποιούσαν και ως σύμβολο υπεροψίας, ένα από τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα και ως εκ τούτου θα έπρεπε να αποφεύγεται από τους θεοσεβούμενους.

Σκύλος

Οι σκύλοι θεωρούνται έξυπνα και πιστά ζώα, καθώς και οι καλύτεροι φίλοι και φύλακες των ανθρώπων. Έτσι, τα αγάλματα σκύλων τοποθετούνταν για να προστατεύουν τα κτίρια και τους ενοίκους τους. Επειδή όμως οι σκύλοι είναι πάντα πεινασμένοι τους χρησιμοποίησαν επίσης για να δείξουν ότι ακόμη και το πιστό σκυλί μπορεί να πέσει θύμα στον πειρασμό του διαβόλου και να διαπράξει το αμάρτημα της απληστίας.

Λύκος

Παρόλο που οι λύκοι συνδέονται με την απληστία, είναι σεβάσμια ζώα μιας και επιβιώνουν μέσω της ομαδικότητας και της συνεργασίας. Συνδεόταν επίσης με τους ιερείς των οποίων η ευθύνη ήταν να προστατεύουν τους ανθρώπους από το διάβολο.

Αετός

Οι αετοί ήταν προστάτες των κτιρίων, ιδιαίτερα κατά των δράκων μιας και ήταν ένα από τα λίγα ζώα που μπορούσαν να καταστρέψουν το φτερωτό αυτό μυθικό ερπετό. Ήταν επίσης σεβαστά πουλιά λόγω της όρασης τους που χρησιμοποιούνταν μεταφορικά για την πρόβλεψη και ο μύθος έλεγε πως είχαν ίδιες ικανότητες με τους Φοίνικες, μπορούσαν δηλαδή να αυτο-θεραπευτούν κοιτώντας απευθείας τον ήλιο, το αρχαίο σύμβολο της θεότητας.

Φίδι

Το φίδι συνδέεται με το προπατορικό αμάρτημα και ως τέτοιο μπορεί να βρεθεί (πιο συχνά με φτερά) σε όλους τους καθεδρικούς ναούς της Ευρώπης. Από τις ημέρες του Αδάμ και της Εύας, το φίδι ήταν το σύμβολο για τη συνεχή πάλη ανάμεσα στο καλό και το κακό. Όσον αφορά τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα, το φίδι αντιπροσωπεύει το φθόνο.

Κατσίκα

Από τη μία πίστευαν ότι ήταν σαν τους Χριστιανούς, λόγω της ικανότητάς τους να βρίσκουν τροφή σε απότομες βουνοπλαγιές. Από την άλλη, ήταν το σύμβολο του πόθου, ακόμη ένα από αυτά τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα. Επιπλέον, ήταν το ζώο που συνδέονταν με το Σατανά.

Πίθηκος

Συχνά συνδέεται με την βλακεία, όμως, ως επί το πλείστον αντιπροσωπεύει την πονηριά και την τεμπελιά.

Χίμαιρα

Φανταστικό ζώο, η χίμαιρα γεννιέται όταν ενώνονται μέρη από διαφορετικά σώματα και δημιουργείται ένα εντελώς νέο πλάσμα, όπως ένας κένταυρος, ένας γρύπας ή μια γοργόνα. Οι χίμαιρες εκπροσωπούν εκείνους που υποτίμησαν τη δύναμη του διαβόλου. Αν και δεν μπορούσαν να δημιουργήσουν ζωή μπορούσαν ωστόσο να αναμείξουν πράγματα και να παράγουν τρομακτικά πλάσματα, ένα έγκλημα ενάντια στη φύση.

Άνθρωποι

Η στιγμή της καταδίκης έχει παγώσει στο χρόνο για εκατοντάδες ψυχές κατά τον μεσαίωνα σε όλη την Ευρώπη. Με στόματα ορθάνοιχτα ουρλιάζουν μέσα στους αιώνες για να υπενθυμίζουν συνεχώς να επαγρυπνούμε απέναντι στο διάβολο!

Τα γκαργκόιλς της Οξφόρδης

Η μεσαιωνική Πανεπιστημιούπολη της Οξφόρδης φιλοξενεί ίσως τα πιο δημοφιλή γκαργκόιλ της Ευρώπης. Κατά μεγάλο μέρος τους είναι ανθρωπόμορφα και εξυπηρετούν περισσότερο διακοσμητικούς σκοπούς, παρά χρηστικούς ως υδρορροές. Οι μορφές τους δεν χαρακτηρίζονται ως αποκρουστικές, αλλά ως κωμικοτραγικές. Οι περισσότερες προσωποποιούν τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα, τα οποία για την καθολική Εκκλησία έπαιζαν σπουδαίο ρόλο.

Πολλοί Ευρωπαίοι, ακόμη και σήμερα υποστηρίζουν ότι τα γκαργκόιλ τη νύχτα ζωντανεύουν, τριγυρνούν μέσα στις πόλεις προστατεύοντας τους κατοίκους της από τις δυνάμεις του κακού και την ημέρα ξαναγυρίζουν στη θέση τους με την πέτρινη μορφή τους.
Αρκετοί γοητευμένοι από τους πανάρχαιους θρύλους που εξυφάνθηκαν για τα γκαργκόιλ, εμπνεύστηκαν και έγραψαν διάφορους στίχους.

«Θα μπορούσε να ήταν μια υδρορροή,
που μαζεύει το νερό του ουρανού στην οροφή του κτιρίου
και το ρίχνει κάτω από την κορυφή στα κεφάλια σας.
Θα μπορούσε να ήταν μια φιγούρα με
απλωμένη γλώσσα για να τρομάζει τα κακά πνεύματα».

«Υπέροχα πλάσματα, τόσο μοναδικά και ισχυρά, προστατεύουν τους αθώους…
Κοιμούνται τη μέρα με σάρκα από πέτρα, και μένουν τη νύχτα ξύπνια με δέρμα και οστά…»

«Στη χώρα της σκιάς και της απελπισίας,
τα γκαργκόιλ ζουν χωρίς φροντίδα.
Το μόνο φως στα σοκάκια και το σκοτάδι
είναι το φεγγάρι σε όλη τη λάμψη και το μεγαλείο του.
Εκείνο τα προστατεύει δίνοντάς τους τη ζωή
την οποία ο ήλιος κλέβει μακριά τους.
Αλλά το φως μεγαλώνει μέσα τους,
όταν τα συναισθήματά τους, τους έχουν γεμίσει.
Το φως φαίνεται μέσα από τα μάτια τους,
και εκρήγνυται σε ένα ξέσπασμα ενέργειας.
Το φως που προέρχεται από όλους τους,
καρδιές λάμπει πάνω σε όλους τους φίλους τους.
Αυτό είναι το φως τους ….
το φως που τους καθοδηγεί
και τους προστατεύει, όπως κάνει και το φεγγάρι.
Ελπίδα, θρίαμβος, πόνος,
όλα τα γκαργκόιλ αισθάνονται…»

«Η έκταση της μοναξιάς τους είναι άγνωστη.
Ποθούν για την αποδοχή, ένα απαλό άγγιγμα…
Το φως της ημέρας σβήνει από τα ανθρώπινα μάτια,
και το φως του φεγγαριού ξυπνά, τα πνεύματα που κλαίνε…»