Με το που είδα για πρώτη φορά αυτόν τον πίνακα μαγεύτηκα από το όμορφο, γαλήνιο, γλυκό πρόσωπο της Παναγίας, με το χαμένο αλλά και ευτυχισμένο μειδίαμα μιας νεαρής κοπέλας που έφερε στον κόσμο το πρώτο παιδί της….
Ήμουν στο δημοτικό και ξεφύλλιζα ένα τεύχος από την παγκόσμια Ιστορία Τέχνης που είχε ο αδελφός μου…
ήταν το πρώτο πορτραίτο που προσπάθησα να αντιγράψω…
Ο πίνακας «Η Αγία Οικογένεια με την Αγία Άννα» του Νοσοκομείου Tavera στο Toledo, φιλοτεχνήθηκε από τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο μάλλον στις αρχές του 1590. Είναι επανεπεξεργασία ενός παλαιότερου πίνακα της Hispanic Society που ανήκει στην σειρά της Παρθένου ως «Virgo Lactans», με την Μαρία να προσφέρει τον μαστό της υπό το άγρυπνο βλέμμα του Ιωσήφ.
Ο Θεοτοκόπουλος εδώ προσθέτει την Αγία Άννα , μητέρα της Μαρίας, και τοποθετεί την σύνθεση μέσα σε ένα απροσδιόριστο χώρο. Το έδαφος δεν απεικονίζεται και δεν υπάρχει καμία σχετική ένδειξη. Η ιδιαίτερα συμπαγής σύνθεση έχει μεταφερθεί σε πρώτο επίπεδο με τον ουρανό πλέον μόνο στο βάθος, ενώ ένα άνοιγμα που σχηματίζουν τα σύννεφα δημιουργεί ένα είδος φωτοστέφανου γύρω από το κεφάλι της Παρθένου.
Δύο ακόμα διαφοροποιήσεις δίνουν στον πίνακα μία ιδιαίτερη σοβαρότητα. Ο Θεοτοκόπουλος απλοποιεί να ρούχα και απεικονίζει πιο εκλεπτυσμένο και υπερυψωμένο τον Ιωσήφ, προβάλλοντας ευκρινώς τα χέρια του. Έτσι του προσφέρει έναν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της σκηνής και υπογραμμίζει την ιδιότητά του ως προστάτη.
Πρόκειται για μία από τις ομορφότερες και πιο πετυχημένες σκηνές που φιλοτέχνησε ο Ελ Γκρέκο. Είναι αξεπέραστη η κομψότητα που χαρακτηρίζει το παιχνίδι των χεριών γύρω από το Βρέφος, καθώς τα κρυστάλλινα και λαμπερά χρώματα χαρίζουν εκπληκτική φωτεινότητα. Η εξαιρετική γλυκύτητα του εξιδανικευμένου προσώπου της Παρθένου επιτρέπει την υπόθεση πως ο Θεοτοκόπουλος εδώ απεικονίζει ένα από τα πρότυπά του για την γυναικεία ομορφιά.
Η Αγία Οικογένεια με την Αγία Άννα, λεπτομέρεια, Ελ Γκρέκο περ.1590, Τολέδο
Ο Ελ Γκρέκο τροποποίησε αρκετά τον πίνακα από το αρχικό του σχέδιο, όπως φαίνεται από μία ραδιογραφική μελέτη. Λέπτυνε το πρόσωπο της Παρθένου, άλλαξε τα χαρακτηριστικά του προσώπου και λέπτυνε τον λαιμό. Η όλη διαδικασία δείχνει πως ο ζωγράφος αναζητά την ιδανική ομορφιά μέσα από μία διαδικασία επιλογής πάνω στον ίδιο τον πίνακα.
Ο Θεοτοκόπουλος φιλοτέχνησε αρκετές παραλλαγές της Αγίας Οικογένειας βασιζόμενος στο αρχικό σχέδιο του, αλλά ποτέ δεν επανέλαβε τον πίνακα αυτόν.
Ο πίνακας «Η Αγία Οικογένεια με την Αγία Άννα» είναι ελαιογραφία σε μουσαμά με διαστάσεις 127 χ 106 εκ. και εξακολουθεί να βρίσκεται στο Τολέδο, στο Hospital Tavera, Fundacion Casa Ducal de Medinaceli.
Τα στοιχεία για τον πίνακα είναι από το βιβλίο «El Greco – Ταυτότητα και Μεταμόρφωση», επιμέλεια Jose Alvarez Lopera, εκδόσεις Skira Editore S.p.A., Μιλάνο 1999. Ειδική έκδοση για τις τρεις μεγαλύτερες εκθέσεις που πραγματοποιήθηκαν ποτέ με έργα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου. Στην Μαδρίτη και στην Ρώμη το 1999 και στην Αθήνα, στην Εθνική Πινακοθήκη 18 Οκτωβρίου 1999 – 17 Ιανουαρίου 2000.
Ήταν μία από τις ωραιότερες εκθέσεις που είδα ποτέ.