H Μαργαρίτα Πατσίκα καταγράφει κάποια στοιχεία της Θεσσαλονίκης πριν την πυρκαγιά, όπως παρουσιάζονται στο βιβλίο “Η Θεσσαλονίκη”, του Καρόλου Ντηλ που πρωτοεκδόθηκε το 1920.
Η Θεσσαλονίκη πριν την πυρκαγιά του 1917
«Λίγες πόλεις, πριν να την ερημώσει η τρομερή πυρκαγιά της 18ης Αυγούστου του 1917 ήταν περισσότερο από τη Θεσσαλονίκη γραφικές και μαγευτικές», αναφέρει στην εισαγωγή του βιβλίου του «Η Θεσσαλονίκη» που εκδόθηκε το 1920 ο Γάλλος βυζαντινολόγος Charles Diehl. Στο σημαντικό για τις ιστορικές και αρχαιολογικές πληροφορίες γραπτό του η Θεσσαλονίκη σκιαγραφείται ως μια πόλη με έντονη την ανατολίτικη επιρροή:
Στο μεγάλο δρόμο του Βαρδάρη …διασταυρωνόταν ένα πολυσύνθετο δίκτυο δρομίσκων σκαρφαλώνοντας στο δρόμο όπου τα καταστήματα της αγοράς ομόρφαιναν με τα πολύχρωμα εκθέματα τους όπου παλαιά τούρκικα σπίτια με ξύλινες ετοιμόρροπες προσόψεις με ξύλινα περιφράγματα σε παράθυρα διακριτικά διάτρητα έκαμαν να ξαναζούν τα μακρινά ενθύμια και η πανάρχαια χάρη του Ισλάμ.
Αξιοσημείωτη είναι η περιγραφή του Diehl, όσον αφορά τη γενική ατμόσφαιρα της καθημερινής ζωής της Θεσσαλονίκης πριν την πυρκαγιά. Μέσα από την ποιητική ματιά του συγγραφέα, μεταφερόμαστε πίσω στο χρόνο σε μια όμορφη περιήγηση, όπου καταγράφονται «μουσουλμανικά κοιμητήρια γεμάτα από ποίηση και σιωπή», καθώς και «μουσουλμανικά σχολεία που αντηχούσαν όλα από την αργή μελοποιία του Κορανίου που ψαλλόταν από παιδικές φωνές». Αναφέρεται σε πολυσύχναστους και εμπορικούς δρόμους της κάτω πόλης, όπου έσφυζαν από κίνηση, αλλά και σε «μικρά καφενεία των οποίων η ταράτσα ανθισμένη από την κληματαριά φαινόταν να προσκαλεί σε μακρινά νωθρά απογευματινά όπου μέσα στον καπνό του ναργιλέ η σκέψη εξατμιζόταν σιγά σε όνειρο».
Γελαστά πρόσωπα στην Άνω Πόλη 1915
Θεσσαλονίκη η κοσμοπολίτισσα
Κοσμοπολίτικη πάντα, η πόλη της Θεσσαλονίκης αποτελούσε σταυροδρόμι διαφορετικών πολιτισμών της Δύσης και της Ανατολής. Κατά την περίοδο της απογραφής του 1913 αριθμούσε 158.000 κατοίκους, μεταξύ αυτών Έλληνες, Τούρκους, Σέρβους, Βούλγαρους και Ισραηλίτες. Η εβραϊκή κοινότητα, εκδιωγμένη προς το τέλος του 15ου αιώνα από την χώρα της Ισπανίας, ζήτησε άσυλο στην πιο «ανεξίθρησκη αυτοκρατορία των σουλτάνων». Αποτελούσε περίπου το 40% του πληθυσμού της πόλης και συνέβαλε σημαντικά στην οικονομική ανόρθωση αυτής κατά τον 16ο και 17ο αιώνα.
Η χαρισματική γεωγραφική θέση της Θεσσαλονίκης καθιστούσε το λιμάνι της βασική πύλη εξόδου της κεντρικής Ευρώπης στη Μεσόγειο, καθώς επίσης πύλη που συνδέει την δύση με την Αίγυπτο, τη διώρυγα του Σουέζ και την Άπω Ανατολή. Ποθητή από τους γύρω κατακτητές, γνώρισε τον 7ο αιώνα απειλή των σλάβικων επιδρομών, καταλήφθηκε από τους Άραβες το 904, από τους Νορμανδούς το 1185, από τους βαρόνους της τέταρτης σταυροφορίας το 1204, απειλήθηκε από τους Καταλανούς το 1307, αγοράστηκε από τους Βενετούς το 1423 και καταλήφθηκε από τους Τούρκους το 1430.
Το παρελθόν της πόλης
Ιδρυτής της πόλης της Θεσσαλονίκης θεωρείται ο Κάσσανδρος, ο οποίος στο τέλος του 4ου π.Χ. αιώνα με την ίδρυση της την οδήγησε στην ανάπτυξή της και τη μεταμόρφωσε σε σπουδαία πόλη. Υπήρξε μεγάλο εμπορικό κέντρο κατά την περίοδο της ρωμαϊκής κυριαρχίας και ορίστηκε πρωτεύουσα της επαρχίας κατά την περίοδο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Κατά την περίοδο της βυζαντινής αυτοκρατορίας θεωρείται η πιο σπουδαία πόλη της βαλκανικής χερσονήσου μετά την Κωνσταντινούπολη και σημαντικός σταθμός, απ’ όπου ξεκίνησε το έργο των απόστολων Κύριλλου και Μεθόδιου για τη διάδοση της ελληνικής παιδείας σε συνδυασμό με την χριστιανική, για να κατακτήσει τους Σλάβους.
Η προνομιακή θέση της Θεσσαλονίκης συνέβαλλε σημαντικά στην άνθιση της οικονομίας της πόλης, καθώς γεφύρωνε το εμπόριο μεταξύ Σλάβων, Ελλήνων και ανατολικών λαών. Σημαντική πρόοδος σημειώνεται κατά τις περιόδους του 10ου και 12ου αιώνα, αλλά ακόμα και στις αρχές του 14ου, όπου μεγάλες εμπορικές πόλεις της δύσης είχαν εγκαταστήσει εκεί εμπορικά γραφεία. Στα κείμενά του ο Diehl αναφέρει για εκείνη την εποχή πως οι περιουσίες γινόταν και καταστρέφονταν με μια θαυμάσια ταχύτητα και πως αυτή η μεγάλη κίνηση των εμπορικών συναλλαγών, απ’ τη μόνιμη μέριμνα για το χρήμα και από την ανισότητα των περιουσιών, επέφερε πάλη των τάξεων ιδιαίτερα σφοδρή και σκληρή που δημιουργούσε αναταραχές. Φτωχοί και πλούσιοι, αριστοκράτες και λαϊκές συντεχνίες συγκρούονται σε βίαια μίση, σε παθητικές διεκδικήσεις.
Αεροφωτογραφία από την περιοχή των κήπων στον Λ. Πύργο . Δεκαετία 1910 .
Την οικονομική ευημερία της Θεσσαλονίκης διέκοψε η περίοδος της Τουρκοκρατίας τον 14ο αιώνα, για να την επαναφέρει τον 16ο και 17ο πάλι η άφιξη των εβραϊκών πληθυσμών στην πόλη. Σημαντική ανάπτυξη σημειώνεται κατά την περίοδο του 19ου αιώνα, με την κατασκευή του σιδηροδρόμου που ένωνε την πόλη με την Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη, καθώς επίσης με το σερβικό δίκτυο και κατ’ επέκταση με την κεντρική Ευρώπη. Είναι επίσης εποχή όπου η αποβάθρα αντικαθιστά τον παραλιακό τοίχο, αυξάνεται και συγκεκριμένα τριπλασιάζεται ο αριθμός του πληθυσμού, ενώ η όλη εικόνα της πόλης εκσυγχρονίζεται με την διάνοιξη δρόμων και επεκτάθηκε με την δημιουργία των προαστίων που την εξάπλωσαν προς όλες τις κατευθύνσεις.
Θεσσαλονίκη 1916 – καθημερινότητα
Σημαντικά διαδοχικά γεγονότα εξελίσσονται από τον Ιούλιο του 1908, όπου ξέσπασε η νεοτουρκική επανάσταση, αναχώρησε η κυβέρνηση του Αβδούλ Χαμίτ (1909), με κορύφωση τους βαλκανικούς πολέμους (1912-1913), όπου η Θεσσαλονίκη αποτελούσε έναν από τους κύριους σκοπούς του αγώνα. Οι Έλληνες την κατέλαβαν την 26η Οκτωβρίου του 1912, και έκτοτε υπήρξε σημαντικό κέντρο στην εξέλιξη των μετέπειτα πολιτικών γεγονότων της χώρας .
Μέσα από τα κείμενα του Charles Diehl αντιλαμβανόμαστε ότι η πόλη της Θεσσαλονίκης έχει πολλές ιστορίες να μας διηγηθεί. Το εμπεριστατωμένο έργο που μας άφησε συμβάλει σημαντικά στον εμπλουτισμό της ιστορίας της πόλης όχι μόνο για τις σημαντικές ιστορικές πληροφορίες που μας προσφέρει, αλλά και για τις πολύ σημαντικές και γλαφυρά αποτυπωμένες περιγραφές της καθημερινής ζωής των ανθρώπων της πόλης. Είναι εικόνες της ιστορίας που διαφαίνονται και μπορεί κανείς να ανακαλύψει ακόμα και σήμερα αν περιηγηθεί σε κάποια κρυμμένα και μη σημεία της πόλης .
cityculture.gr/ γράφει η Μαργαρίτα Πατσίκα