Το ανθρώπινο ον στην βρεφική του ηλικία είναι απολύτως εξαρτημένο για την επιβίωσή του από τους γονείς του και κυρίως από τη μητέρα του. Αυτή η εξάρτηση διαρκεί αρκετά έτη, έστω και αν η σημασία της φθίνει με το πέρασμα των χρόνων καταλήγοντας στο τέλος της εφηβείας στην ψυχοσυναισθηματική ανεξαρτησία του νέου ατόμου από τους γονείς του.
Καθοριστική σημασία στη συγκρότηση και στην ωρίμανση του ατόμου έχει η δημιουργία ασφαλούς δεσμού με τους γονείς του και κυρίως με τη μητέρα κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων της ζωής του. Ιδιαίτερα στους πρώτους μήνες της ζωής η μητέρα παίζει το ρόλο του ρυθμιστή της ψυχικής ασφάλειας του παιδιού μέσα από την ικανοποίηση που αυτή παρέχει στις σωματικές κυρίως ανάγκες του για τροφή , φροντίδα και εκτόνωση των βιολογικών αλλά και ψυχολογικών εντάσεών του. Η εύρυθμη λειτουργία της δυάδας παιδιού – μητέρας οδηγεί στη δημιουργία ενός ασφαλούς δεσμού μεταξύ τους ο οποίος αποτελεί την αναγκαία και απαραίτητη προϋπόθεση για την ψυχοσυναισθηματική ωρίμανση και απαρτίωση του παιδιού. Το τελευταίο, ακουμπώντας και στηριζόμενο πάνω σ΄ αυτή την ασφάλεια πειραματίζεται και διευθετεί τελικά τις εσωτερικές του εντάσεις με αποτέλεσμα να αισθάνεται σωματική και ψυχική ηρεμία και κατά συνέπεια πληρότητα. Αυτή η συνθήκη βοηθά το παιδί να αντιμετωπίσει και την εξωτερική πραγματικότητα που το περιβάλλει με αποτέλεσμα να ενισχύεται η σιγουριά του και η αυτοπεποίθησή του.
Μια δεύτερη χρονική περίοδος η οποία παίζει ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου είναι η εφηβεία. Σ΄ αυτή τη χρονική περίοδο συντελούνται σημαντικές σωματικές και ψυχικές μεταβολές οι οποίες οδηγούν τον έφηβο στην ενηλικίωση. Πρόκειται για μια περίοδο όπου στον έφηβο παρατηρούνται σοβαρές εντάσεις τόσο σε ενδοψυχικό όσο και σε διαπροσωπικό επίπεδο. Ο τρόπος με τον οποίο το γονεϊκό περιβάλλον διαχειρίζεται τις σωματικές και ψυχικές μεταβολές της εφηβείας παίζει σημαντικό ρόλο και αφήνει ανεξίτηλα σημάδια στην προσωπικότητα του παιδιού. Ένα ενδεικτικό παράδειγμα αυτής της δυναμικής είναι το πώς οι γονείς προσπαθούν να περάσουν ή και να επιβάλουν στα παιδιά τους τα δικά τους πρότυπα που καλλιεργούν μέσα τους ενώ αυτά τα πρότυπα συχνά βρίσκονται σε αντίθεση με τα όνειρα , τα σχέδια και τους σκοπούς που έχουν τα ίδια τα παιδιά για τη ζωή τους . Πρόκειται για μια κατάσταση η οποία εγκυμονεί κινδύνους σε ό,τι αφορά την ολοκλήρωση της προσωπικότητας του εφήβου στο βαθμό που αυτός αφενός προσπαθεί να ανεξαρτητοποιηθεί από την κηδεμονία των γονιών του, χωρίς ωστόσο να είναι και να νιώθει σίγουρος για τον εαυτό του με αποτέλεσμα να αισθάνεται ακόμη την ανάγκη της παρουσίας τους κοντά του. Το πως οι γονείς θα διαχειριστούν αυτή την παράδοξη συναισθηματική κατάσταση του έφηβου παιδιού τους θα επηρεάσει θετικά ή αρνητικά την προσωπικότητα του. Οι γονείς των εφήβων οφείλουν να δείξουν ψυχραιμία, υπομονή, κατανόηση και να είναι διακριτικά παρόντες σ’ αυτή την περίοδο ψυχολογικής ρευστότητας και αβεβαιότητας των παιδιών τους. Ας μην ξεχνάμε ότι στη χρονική περίοδο της εφηβείας συντελείται και σταθεροποιείται ο σεξουαλικός προσανατολισμός του ατόμου ο οποίος, ως γνωστόν, δεν είναι δεδομένος και προκαθορισμένος από τη φύση.
Μετά από τη σύντομη εισαγωγή σε ό,τι αφορά τις προϋποθέσεις για την ομαλή ανάπτυξη και συγκρότηση της προσωπικότητας του παιδιού η οποία δεν μπορεί παρά να συντελείται σε ένα σταθερό και ασφαλές οικογενειακό περιβάλλον ας δούμε κατά πόσο οι συνθήκες που επικρατούν στη σύγχρονη οικογένεια ( θα αναφερθώ κυρίως στη λεγόμενη «δυτικού» τύπου οικογένεια στης οποίας τα χαρακτηριστικά ανταποκρίνεται πλέον και η ελληνική οικογένεια των αστικών κέντρων ) επηρεάζουν την προσωπικότητά του.
Η σύγχρονη οικογένεια σε σχέση με αυτή του παρελθόντος χαρακτηρίζεται: 1) από τη ριζική αλλαγή του κοινωνικού καθεστώτος της γυναίκας με την εργασιακή και οικονομική χειραφέτηση της, 2) την εμφάνιση της εικονικής πραγματικότητας η οποία συντελείται αρχικά με την τηλεόραση και στη συνέχεια ισχυροποιείται δραματικά με τη βίαιη εισβολή τής διαδικτυακής πραγματικότητας την οποία ακόμη και σύγχρονοι γονείς δυσκολεύονται να διαχειριστούν δημιουργικά, 3) την κατάρρευση των κυρίαρχων μέχρι πρότινος ιδεολογικών συστημάτων, προτύπων και παραδοσιακών εργασιακών ρόλων. Θα εξετάσουμε στη συνέχεια τις επιπτώσεις αυτών των επί το πλείστον κοινωνικών αλλαγών μέσα στην οικογένεια και συγκεκριμένα θα σχολιάσουμε το πως αυτές οι μεταβολές επηρεάζουν στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού.
Η έξοδος της γυναίκας ( συζύγου και μητέρας ) για εργασία από την οικογενειακή εστία προκαλεί μεγάλες ανακατατάξεις στην οικογενειακή επικοινωνία και στις οικογενειακές σχέσεις. Ο διαθέσιμος χρόνος για επικοινωνία μέσα στην οικογένεια μειώνεται σημαντικά, το ζευγάρι βρίσκεται λιγότερο συχνά μεταξύ του και δεν έχει τον απαραίτητο χρόνο για την ενδυνάμωση της σχέσης του. Ούτε και το παιδί βλέπει πλέον συχνά τη μητέρα του, σε αυτό ωστόσο συμβάλλουν και οι αμφιβόλου σκοπιμότητες του σύγχρονου εκπαιδευτικού συστήματος. Δημιουργείται έτσι στην εποχή μας ένα νέο ενδοοικογενειακό φαινόμενο, η αποξένωση μέσα στην ίδια την οικογένεια. Οι άνθρωποι στην εποχή μας ζουν όλο και περισσότερο μόνοι μέσα στο ίδιο τους το σπίτι (σ΄ αυτό βέβαια συμβάλλει και ένας άλλος παράγοντας στον οποίο θα αναφερθούμε στη συνέχεια και εννοώ την επίδραση της εικονικής πραγματικότητας ). Μια άμεση επίπτωση της χαλάρωσης των ενδοοικογενειακών δεσμών είναι η σημαντική αύξηση των διαζυγίων (50% στις δυτικές κοινωνίες, 27% στην Ελλάδα με διαρκή αυξυντική τάση του ποσοστού). Οι νέες οικογένειες ενδιαφέρονται λιγότερο να μεγαλώσουν παιδιά και επιπλέον έχει μειωθεί το ποσοστό των παιδιών ανά οικογένεια ( περίπου ένα παιδί ανά οικογένεια). Μάλιστα πολλές γυναίκες δεν θέλουν παιδιά γιατί αφιερώνονται στην καριέρα τους ή ακόμη κάποιες έχοντας επιτύχει μια κοινωνική – επαγγελματική καταξίωση θέλουν να αποκτήσουν και ένα παιδί χωρίς να θέλουν να παντρευτούν τον πατέρα του.
Η έλλειψη χρόνου στους γονείς έχει δημιουργήσει άλλο ένα δεδομένο στη σύγχρονη οικογένεια. Είναι πλέον πολλά, διαφορετικά και ξένα – με την έννοια του μη οικείου (π.χ. η αλλοδαπή οικιακή βοηθός που φροντίζει και το παιδί της οικογένειας ) – τα πρόσωπα που ασχολούνται με την ανατροφή του παιδιού. Ένα μέρος αυτής της δραστηριότητας την έχουν αναλάβει και οι παιδικοί σταθμοί όπου οι απαιτούμενες εξειδικευμένες γι’ αυτό το σκοπό ικανότητες του προσωπικού δεν είναι πάντοτε δεδομένες. Δεν είναι καθόλου το ίδιο πράγμα η φύλαξη και η ανατροφή του παιδιού. Το παιδί ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια της ζωής του έχει ανάγκη από ένα σταθερό πρόσωπο αναφοράς που να μιλά την ίδια γλώσσα , να ακούει την ίδια φωνή, να μυρίζει τις ίδιες μυρουδιές, να αγγίζει το ίδιο δέρμα για να υπάρξουν οι προϋποθέσεις για τη δημιουργία και την ανάπτυξη του ασφαλούς δεσμού μεταξύ του παιδιού και του περιβάλλοντος του. Αυτός ο δεσμός θα αποτελέσει τη βάση της συναισθηματικής και ψυχολογικής του ασφάλειας .
Πολλά παιδιά στην εποχή μας μεγαλώνουν χωρίς να μπορέσουν να δημιουργήσουν μέσα τους, λόγω έλλειψης κατάλληλων συνθηκών, τον ασφαλή δεσμό με το περιβάλλον τους με αποτέλεσμα να αδυνατούν στη συνέχεια να δημιουργήσουν ώριμες και σταθερές σχέσεις με άλλους ανθρώπους. Αυτό το φαινόμενο έχει οδηγήσει στην αύξηση του ποσοστού των διαταραχών προσωπικότητας γεγονός το οποίο έχει αλλάξει και το χάρτη της σύγχρονης κλινικής ψυχοπαθολογίας. Έχει αυξηθεί στην εποχή μας η ψυχοπαθολογία που έχει σχέση με τα πιο πρωτόγονα και αρχαϊκού τύπου στοιχεία της προσωπικότητας του ατόμου ( όπως οριακή διαταραχή προσωπικότητας , αντικοινωνική προσωπικότητα, τοξικομανία, βουλιμία, ανορεξία ) ενώ έχουν γίνει λιγότερο συχνές οι πιο «ώριμες», από αναπτυξιακής άποψης, οι κλασικές νευρωτικές διαταραχές οι οποίες αποτελούσαν και το μεγάλο πεδίο της κοινωνικής ψυχοπαθολογίας του 19ου και του πρώτου μισού του 20ου αιώνα.
Ένα κοινωνικό φαινόμενο που σχετίζεται με συνθήκες έλλειψης ασφαλών δεσμών με το περιβάλλον στις οποίες μεγαλώνουν τα σημερινά παιδιά είναι και η αύξηση της βίας και της επιθετικότητας των ανηλίκων. Μάλιστα αυτά τα φαινόμενα παρατηρούνται πλέον όλο και συχνότερα και εντός της σχολικής κοινότητας η οποία προς το παρόν αδυνατεί να δώσει αποτελεσματική λύση αφού το φαινόμενο είναι πολυδιάστατο και πολυπαραγοντικής αιτιολογίας.
Μια άλλη «παρενέργεια» των μεταβολών που έχει υποστεί η σύγχρονη οικογένεια είναι και η αύξηση των εξωσυζυγικών σχέσεων. Σ΄ αυτή την αύξηση έχει συμβάλει σημαντικά η διαρκώς αυξανόμενη εξωσυζυγική ερωτική δραστηριότητα των γυναικών εφόσον η αντίστοιχη των ανδρών ήταν ούτως ή άλλως ανέκαθεν υψηλή σε ποσοστά.
Στο παρελθόν η οικογένεια είχε ένα εκτεταμένο χαρακτήρα αφού την αποτελούσαν πέρα από τον πατέρα και τη μητέρα ο παππούς, η γιαγιά και συχνά το ευρύτερο συγγενικό περιβάλλον, ενίοτε ακόμη και η γειτονιά . Αυτή η μορφή οικογένειας έχει πλέον εκλείψει στα αστικά κέντρα όπου κυριαρχεί η λεγόμενη «πυρηνική» οικογένεια (πατέρας, μητέρα κι ένα παιδί, σπανιότερα δύο), ενώ έχει εμφανιστεί και μια ακόμη νεότερη κατάσταση η μονογονική οικογένεια (συνήθως μητέρα και ένα παιδί).
Μια νέα ακόμη μορφή σύγχρονης οικογένειας είναι οι ανασυσταθείσες οικογένειες δηλαδή εκείνες όπου διαζύγια, δεύτεροι ή και τρίτοι, γάμοι δημιουργούν ένα νέο οικογενειακό συνονθύλευμα. Σ΄ αυτές τις οικογένειες συνυπάρχουν παιδιά από διαφορετικούς γάμους των οποίων η ηλικία μερικές φορές δημιουργεί παράδοξες καταστάσεις με αποκορύφωμα τη συνύπαρξη «παιδιών» σε ηλικία κοντινή με αυτή του «νέου» γονιού ή αντίστροφα τη συνύπαρξη «αδελφών» των οποίων η διαφορά ηλικίας θα ταίριαζε περισσότερο μ΄ αυτή που υπάρχει μεταξύ γονιού και παιδιού. Παρόμοιες καταστάσεις προκαλούν σύγχυση ρόλων, περίπλοκες συναισθηματικές ισορροπίες και καταργούν τη διαφορετικότητα των γενεών η οποία ως γνωστόν συμβάλλει στη φυσιολογική ωρίμανση της προσωπικότητας των παιδιών.
Τέλος θα αναφέρουμε μόνο, χωρίς να επεκταθούμε στο ζήτημα, ότι μια νεότερη ακόμη κατάσταση που είναι η διεκδίκηση του δικαιώματος της υιοθεσίας στα ομόφυλα ζευγάρια ( η υιοθεσία στα ετερόφυλα ζευγάρια ακολουθεί εν πολλοίς την πορεία που προαναφέρθηκε προηγούμενα για τη σύγχρονη οικογένεια στο βαθμό που το υιοθετημένο παιδί πληροφορηθεί από πολύ νωρίς και με κατάλληλο τρόπο την πραγματική του ιστορία ) θέτει ακόμη πιο περίπλοκα ζητήματα σε ό, τι αφορά τις συνέπειες αυτής της συνθήκης στον ψυχισμό του παιδιού. Επιπτώσεις τις οποίες η αναπτυξιακή ψυχολογία και ψυχοπαθολογία καλούνται να αποσαφηνίσουν μολονότι ακόμη οι περιπτώσεις αυτές είναι πολύ περιορισμένες αριθμητικά.
Θα περάσουμε τώρα σε ένα άλλο παράγοντα που επηρεάζει τη σύγχρονη οικογενειακή λειτουργία, την επίδραση της εικονικής πραγματικότητας η οποία ξεκινά προοδευτικά με την εμφάνιση της τηλεόρασης και κορυφώνεται σχεδόν με βίαιο τρόπο με την εισβολή του προσωπικού υπολογιστή, των βιντεοπαιχνιδιών και του διαδικτύου. Είναι προφανές ότι η λογική και δημιουργική χρήση του υπολογιστή και του διαδικτύου ( στην τηλεόραση μπορεί να υπάρχει λογική χρήση αλλά πολλοί αμφιβάλλουν αν αυτή μπορεί να είναι και δημιουργική ) είναι ένα απαραίτητο στην εποχή μας επικοινωνιακό και επιμορφωτικό εργαλείο ωστόσο εδώ θα επισημάνουμε επιγραμματικά τις επιπτώσεις της κατάχρησης ή της εξάρτησης αυτών των σύγχρονων μέσων εικονικής πραγματικότητας στην οικογενειακή λειτουργία ( συγκεκριμένα στην ενδοοικογενειακή επικοινωνία ) στην ανατροφή των παιδιών και τέλος στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους.
Ήδη από την εποχή της παντοδυναμίας της τηλεόρασης όπου φτάνουμε στο σημείο ο καθένας στην οικογένεια να βλέπει χωριστά στη δική του τηλεόραση το δικό του πρόγραμμα, παρατηρείται μια νέα μορφή απομόνωσης των μελών της οικογένειας η οποία πλέον συζητά και επικοινωνεί ακόμη λιγότερο μεταξύ της . Αυτή η κατάσταση επηρεάζει σαφώς και τα παιδιά τα οποία από πολύ μικρή ηλικία αφήνονται μπροστά στην τηλεοπτική εικόνα, παθητικοί δέκτες ανεξέλεγκτων εικονικών και ηχητικών μηνυμάτων .Η κατάσταση έχει γίνει ακόμη πιο περίπλοκη από τις εκρηκτικές διαστάσεις που έχει πάρει η χρήση από τα παιδιά του προσωπικού υπολογιστή και η διαδικτυακή επικοινωνία και ψυχαγωγία χωρίς συγκεκριμένους όρους και όρια , χωρίς να έχει προηγηθεί ούτε σ’ αυτά αλλά ούτε και στους γονείς τους (τουλάχιστον ακόμη στις μέρες μας ) κάποια σχετική επιμόρφωση για τη δημιουργική χρήση αυτού του σύγχρονου πολυμέσου. Τα σημερινά παιδιά όλο και περισσότερο μπλέκονται στο λαβύρινθο της εικονικής πραγματικότητας, των εικονικών διαπροσωπικών σχέσεων και των εικονικών προσωπικών ιδιοτήτων και χαρακτηριστικών που συχνά απομακρύνονται πολύ από την πραγματικότητα του ατόμου. Όλη αυτή η κατάσταση δυσκολεύει το από τη φύση του ανώριμο παιδί να διακρίνει το πραγματικό μέσα στον εικονικό κόσμο. Μάλιστα αυτή η κατάσταση ενισχύεται και από τη φυσιολογική ανάγκη του παιδιού να μεταβάλει τη στερητική πραγματικότητα του εαυτού και του κόσμου που το περιβάλλει σύμφωνα με τις δικές του ναρκισσιστικές προσδοκίες. Τα παιδιά σήμερα δεν μεγαλώνουν με τα παραμύθια της γιαγιάς αλλά μέσα στην εικονική πραγματικότητα των σύγχρονων πολυμέσων. Μια επίπτωση αυτής της μεταβολής στην ψυχολογία των παιδιών είναι ότι στις φαντασιώσεις και στα όνειρά τους δεν υπάρχει πλέον σήμερα η κλασική μορφή του λύκου κι άλλων προσφιλών στα παραμύθια ζώων που απεικονίζουν και συμβολίζουν τα άγχη της παιδικής ηλικίας. Τη θέση τους έχουν πάρει τώρα άλλες μορφές όπως οι δεινόσαυροι ή άλλα φανταστικά ζωόμορφα εικονικά δημιουργήματα τα οποία αντανακλούν ακόμη πιο πρωτόγονες και αρχαϊκές ανησυχίες του σύγχρονου παιδιού.
Τελειώνοντας, είναι προφανές ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια διαρκώς μεταβαλλόμενη οικογενειακή πραγματικότητα η οποία μορφοποιεί νέα δεδομένα στην ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού και οδηγεί σε νέες μορφές ανθρώπινης ύπαρξης αρκετά διαφορετικές τουλάχιστον σε επίπεδο ψυχολογίας και συμπεριφοράς από τον άνθρωπο του χτες. Οι ναρκισσιστικές και εγωιστικές ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου κυριαρχούν στη συμπεριφορά του και εκτοπίζουν στο περιθώριο την ενσυναίσθηση δηλαδή την ικανότητα να μπαίνει κανείς στη θέση του άλλου και να μπορεί να τον συναισθανθεί και να πράξει αναλόγως στην μεταξύ τους αλληλεπίδραση. Όσοι ασχολούνται με την πρόληψη στον ευρύτερο τομέα της ψυχικής υγείας ( συμπεριλαμβάνονται και οι εκπαιδευτικοί ) οφείλουν να παρακολουθούν με προσοχή αυτές τις εξελίξεις και να προσαρμόζουν τις παρεμβάσεις τους στα νέα δεδομένα που θέτει η διαρκώς μεταβαλλόμενη οικογενειακή πραγματικότητα του σήμερα.
Το άρθρο γράφτηκε από το Δρ. Γκάρο Εσαγιάν, Ψυχίατρο – Ψυχαναλυτή, Επιστημονικό Υπεύθυνο του Κέντρου Πρόληψης ΄΄ΟΡΦΕΑΣ΄΄ και δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΄΄Παρατηρητής της Θράκης΄΄ στις 18/10/2010.