Κίζι Πογκόστ - μια θέση στην αιωνιότητα

Γράφει ο Παναγιώτης Καμπάνης, Δρ. Αρχαιολόγος-Ιστορικός, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Μεταδιδακτορικός ερευνητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Το Κίζι είναι ένα μικρό νησί μέσα στη λίμνη Ονέγκα στη Δημοκρατία της Καρελίας, στη Ρωσία. Είναι γνωστό για τα πολλά και εξαιρετικά δείγματα ξύλινης αρχιτεκτονικής, τα οποία επιβιώνουν από τον 15ο αιώνα. Περισσότερες από 80 ιστορικές ξύλινες κατασκευές, κυρίως εκκλησίες, μεταφέρθηκαν στο νησί γύρω στο 1950 με σκοπό να διαφυλαχθούν. Έτσι το νησί μετατράπηκε σε ένα υπαίθριο μουσείο. Η πρώτη αναφορά για τις εκκλησίες του νησιού χρονολογείται από το 1563.

Η νήσος κατοικήθηκε από την πρώτη χιλιετία μ.Χ. όταν μια μεγάλη κοινότητα από Λάπωνες εκτελούσε παγανιστικές τελετές εκεί προς τιμή των θεών του ήλιου και της βροχής. Μερικοί λόγιοι πιστεύουν ακόμη ότι η ονομασία της τοποθεσίας προέρχεται από την καρελιανή λέξη κιζάτ που σημαίνει «τελετουργικός». Όταν οι ρωσικές φυλές εισέβαλαν στην περιοχή και αφομοίωσαν τις τοπικές εθνικές ομάδες, η νήσος δεν έχασε τον θρησκευτικό της χαρακτήρα. Εκεί χτίστηκε ένας ναός με πογκόστ, δηλαδή νεκροταφείο. Έκτοτε, στον όρο αποδόθηκε η έννοια της «αυτοδιοικούμενης περιοχής» επειδή οι συναθροίσεις των μελών της κοινότητας λάμβαναν χώρα μπροστά από το ναό.

Από τον 11ο ως τον 15ο αιώνα, οι γαίες αυτές αποτελούσαν τμήμα του Μεγάλου Πριγκιπάτου του Νόβγκοροντ, ενώ από το 1478 τα εδάφη αυτά ενώθηκαν με εκείνα το κράτους της Μόσχας. Κατά τον 16ο αιώνα η περιοχή του Κίζι Πογκόστ περιλάμβανε 130 χωριά και ήταν μια από τις μεγαλύτερες αυτοδιοικούμενες περιοχές στη βορειοδυτική Ρωσία. Οι αρχές του 18ου αιώνα, όταν στη Ρωσία έγιναν οι μεταρρυθμίσεις του Μεγάλου Πέτρου, αποτέλεσαν τη χρυσή περίοδο για τη χώρα. Για να εορτάσουν τις νίκες τους, οι λαοί της Καρελίας άρχισαν την κατασκευή μερικών κτιρίων.

Ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα

Το σπουδαιότερο μνημείο του νησιού είναι ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα, ο οποίος κατασκευάστηκε το 1708 και έχει ύψος 37 μέτρα. Είναι άγνωστο ποιοι τον έφτιαξαν. Ο θρύλος αναφέρει ότι ο τεχνίτης που τον κατασκεύασε πέταξε το τσεκούρι του στη λίμνη όταν ολοκληρώθηκε φωνάζοντας «η εκκλησία χτίστηκε από τον μεγάλο καλλιτέχνη Νέστορα, ποτέ δεν έγινε κάποια παρόμοια και ούτε πρόκειται να υπάρξει στο μέλλον».

Κατασκευασμένος εξ ολοκλήρου από πεύκα, έλατα και λεύκες, διαθέτει έναν μοναδικό οκταγωνικό κυρίως ναό με αψίδα σε κάθε ένα από τα 4 σημεία του ορίζοντα (το ιερό βρίσκεται ανατολικά και η τραπεζαρία της μονής δυτικά). Αποτελείται από 3 αντερείσματα (επίσης οκταγωνικά) τοποθετημένα το ένα πάνω στο άλλο με φθίνουσα δομή και μέγεθος. Τα ψηλότερα σημεία των δύο πρώτων οκταγώνων τερματίζουν σε ένα μπότσκα (αέτωμα σε σχήμα κρεμμυδιού) που στηρίζει έναν κύλινδρο διακοσμημένο με έναν λουκοβίστα (θόλο σε σχήμα κρεμμυδιού). Κατά τον ίδιο τρόπο, κάθε αψίδα καταλήγει σε δύο θόλους ιδίου μεγέθους σε ένα σύνολο 22 θόλων: 8 στις αψίδες και στο κάτω οκτάγωνο, 4 στο μεσαίο οκτάγωνο, μια πάνω από το ιερό και μια στην κορυφή της όλης κατασκευής.

Όπως συμβαίνει σε πολλά θρησκευτικά κτίσματα στη Ρωσία, οι 5 ψηλότεροι τρούλοι συμβολίζουν τον Χριστό και τους Ευαγγελιστές, ενώ οι άλλοι εξυμνούν τον Μωυσή. Πολλές από τις αυθεντικές εικόνες που ήταν τοποθετημένες στο εικονοστάσιο εκτίθενται τώρα σε μουσεία της Μόσχα, μολονότι υπάρχουν ακόμη 103 εικόνες του 16ου και 17ου αιώνα κρεμασμένες σε σειρές που διαιρούνται από κομψά ζωγραφισμένα πλαίσια ονομαζόμενα τιάμπλα. Οι εικόνες στην οροφή πάντως, εξαφανίστηκαν μετά από εργασίες που έγιναν περί τα τέλη του 19ου αιώνα όταν η κατασκευή ενισχύθηκε με σιδερένιες δοκούς. Από το ναό αφαιρέθηκε η ιερότητα το 1937.

Οι 22 τρούλοι του που είναι διαφορετικοί, τοποθετήθηκαν με ένα σύστημα από σειρές. Οι τεχνίτες εκείνου του καιρού δημιούργησαν με αξιοθαύμαστο τρόπο την εντύπωση ότι αν παρατηρήσεις για αρκετή ώρα το ναό, δημιουργείται η ψευδαίσθηση ότι ανυψώνεται προς τον ουρανό. Αυτό συμβαίνει επειδή οι διαστάσεις των τρούλων κατακόρυφα από τη μια πλευρά αυξάνονται και από την άλλη μειώνονται. Επίσης, η παράδοση αναφέρει ότι η εκκλησία φτιάχτηκε χωρίς να χρησιμοποιηθεί ούτε ένα καρφί. Καρφιά ωστόσο, υπήρξαν, αλλά μόνο για τη στερέωση των πλακών στους θόλους, αλλά αυτά ήταν ελάχιστα, μόλις ένα για την κάθε πλάκα.

Κοιτώντας από κάτω οι τρούλοι φαίνονται σαν να είναι καλυμμένοι με «λέπια», τα οποία έχουν γκριζάρει από τον καιρό. Η αγριόλευκα, από την οποία είναι φτιαγμένα, έχει εκπληκτικό χαρακτηριστικό ότι δεν ραγίζει από την επίδραση της βροχής και του ήλιου. Τα κούτσουρα κόβονταν και κατεργάζονταν με τσεκούρι και σμίλη, με υψηλότατη ακρίβεια, ενώ το σιδηροπρίονο -αν και είχε εφευρεθεί ήδη εκείνη την εποχή- δεν χρησιμοποιήθηκε. Η βίαιη τομή από το κτύπημα του τσεκουριού δεν χαλαρώνει το ξύλο όπως το πριόνι και δεν επιτρέπει στα κούτσουρα να εμποτίζονται με νερό.

Ένα ακόμη οπτικό αποτέλεσμα είναι ότι, από όποια μεριά και αν κοιτάξεις την εκκλησία, δείχνει ίδια. Ακόμη περισσότερο εντυπωσιάζουν οι τεχνικές που εφάρμοσαν οι Ρώσοι τεχνίτες για να προσδώσουν στις ξύλινες κατασκευές μακροβιότητα και προστασία από τη βροχή και την υγρασία. Αν παρακολουθήσει κανείς την πορεία της σταγόνας της βροχής που πέφτει από το σταυρό του κεντρικού τρούλου ή από την κλίση της στέγης, τότε θα φανεί ότι πολλά διακοσμητικά στοιχεία εξυπηρετούν στην πραγματικότητα πρακτικούς σκοπούς για την προστασία του ναού από τη διείσδυση της υγρασίας στο εσωτερικό. Ακόμη και αν κάπου εισρεύσει νερό κάτω από τη σκεπή, κάτω από αυτή είναι τοποθετημένη δεύτερη κεκλιμένη στέγη με επίστρωση από φλοιό σημύδας. Από εκεί το νερό περνά ανάμεσα από ένα κενό στη σύνδεση των κομματιών, κυλά σε ένα προσαρμοσμένο λούκι και φεύγει προς τα έξω.

Το χρυσοποίκιλτο τέμπλο του ναού, 16ος-17ος αι.

Ο ναός της Μεσιτείας της Θεοτόκου

Ο δεύτερος ναός, αυτός της Παρακλήσεως της Θεοτόκου κατασκευάστηκε το 1764.

Έχει ύψος 32 μέτρα και εννιά τρούλους, από τους οποίους ο ένας βρίσκεται στο κέντρο και περιβάλλεται από τους άλλους οκτώ. Η ασυνήθιστη αυτή κατασκευή με την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική της βρίσκεται σε απόλυτη αρμονία με το φυσικό περιβάλλον, μέσα σε ένα εξωπραγματικό τοπίο, όπου ο ουρανός αντανακλάται στα καθαρά νερά της λίμνης.

Οκταγωνικό καμπαναριό

Το κωδωνοστάσιο κατασκευάστηκε την ίδια περίοδο, με την ίδια τεχνική.

Το υπαίθριο Μουσείο του Κίζι Πογκόστ

Τα τρία θρησκευτικά κτίρια μαζί με μερικά άλλα αποτελούν μέρος του μουσείου ιστορίας, αρχιτεκτονικής και εθνογραφίας του Κίζι από το 1966.

Δεν είναι τυχαίο ότι στον κατάλογο της Unesco με τα Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ρωσίας, το αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα του Κίζι Πογκόστ καταλαμβάνει μια από τις πρώτες θέσεις και πιο συγκεκριμένα, τη δεύτερη, αμέσως μετά την Αγία Πετρούπολη και τα μέγαρα των προαστίων της.

Το Κίζι Πογκόστ αποτέλεσε τη βάση για τη δημιουργία του πρώτου στη Ρωσία υπαίθριου μουσείου, η πλήρης ονομασία του οποίου είναι Κρατικό ιστορικό, αρχιτεκτονικό και εθνογραφικό υπαίθριο μουσείο «Κίζι». Η έκταση του μουσείου καταλαμβάνει 10.000 εκτάρια και περιλαμβάνει υπό την προστασία του 76 παλαιά κτίσματα, μεταξύ αυτών και την παλαιότερη στη Ρωσία εκκλησία της Ανάστασης του Λαζάρου, καθώς και περίπου 500 θαυμάσιες εικόνες. Επίσης, διαθέτει μια συλλογή από 30.000 τεχνουργήματα και βιβλιοθήκη από περίπου 30.000 βιβλία.