Πρόκειται για μαρμάρινο άγαλμα της ρωμαϊκής εποχής, που ανακαλύφθηκε στο αρχαίο Ηράκλειο ή Ερκολάνο (Herculaneum), της δεύτερης μεγάλης πόλης μετά την Πομπηία που καταστράφηκε από τον Βεζούβιο. Απεικονίζεται ο ήρωας Ηρακλής σε κατάσταση προχωρημένης μέθης, προσπαθώντας να ουρήσει. Κρατώντας το ρόπαλο και τη λεοντή με το αριστερό του χέρι, ακουμπά στον κορμό ενός δέντρου και μετά βίας στέκεται όρθιος. Τα στιβαρά του πόδια έχουν ήδη λυγίσει από το βαρύ καλογυμνασμένο αλλά μεθυσμένο του σώμα, το κεφάλι του, δαφνοστολισμένο, γέρνει προς τα εμπρός, ενώ το απλανές βλέμμα του δείχνει ότι έχει ήδη χάσει κάθε αίσθηση με το περιβάλλον του.
Οι αναφορές που έχουμε από την αρχαιότητα σχετικά με την αγάπη του Ηρακλή στο καλό κρασί και στην κατανάλωσή του σε μεγάλες ποσότητες, είναι αρκετές ώστε να δικαιολογούν τη δημιουργία του συγκεκριμένου έργου.
Στο έργο του Ευριπίδη «Άλκηστις», ο Ηρακλής παρουσιάζεται ως ένας άξεστος και μέθυσος, αφιλότιμο τον αποκαλεί ο υπηρέτης του Άδμητου, συζύγου της Άλκηστης, ο οποίος: «αφού στρώθηκε στο τραπέζι και δεν είχε χορτασμό ούτε από φαΐ ούτε από πιοτό, μέθυσε και δεν ήξερε τι κάνει…και ενώ όλοι πενθούσαν την Άλκηστη, αυτός μεθυσμένος, με στεφάνι στο κεφάλι και με μια κανάτα στο χέρι, τριγυρνούσε στο παλάτι τραγουδώντας σαν σκύλος…».
Την περίοδο αυτή, γνωστή και ως περίοδος του συγκρητισμού, δυο από τους θεούς του αρχαίου κόσμου που συναγωνίζονταν μεταξύ τους για το ποιος θα επικρατήσει ανάμεσα στους πιστούς, ήταν ο Ηρακλής και ο Διόνυσος. Και οι δύο υπήρξαν ημίθεοι, με κοινό πατέρα τον Δία, προστάτες των ανθρώπων και αρωγοί των επιθυμιών τους. Ο πρώτος στηριζόταν στην εξυπνάδα και τη δύναμή του, ενώ ο δεύτερος στην πονηριά του και στην απόλυτη εξουσία που είχε πάνω στο κρασί και στη συνετή ή ανεξέλεγκτη οινοποσία.
Σκοπός του καλλιτέχνη, εικάζουμε, δεν ήταν ο εξευτελισμός του Ηρακλή, αλλά προφανώς ήθελε να δείξει στον κόσμο, πως οι ανθρώπινες αδυναμίες ενός ημίθεου υπερτερούσαν των θεϊκών του δυνάμεων, σε αντίθεση με τον Διόνυσο.
Ο Διόνυσος αγαπήθηκε και λατρεύτηκε από τους ανθρώπους γιατί τους γνώρισε την υπέροχη γεύση του κρασιού. Λένε πως για πρώτη φορά το φανέρωσε στο βασιλιά της Αιτωλίας, τον Οινέα. Ο τσοπάνης του, ο Στάφυλος, είχε βρει ένα περίεργο φυτό γεμάτο καρπούς κι ενθουσιασμένος από τη νοστιμιά τους έφερε και στο βασιλιά του για να τον ευχαριστήσει. Ο Οινέας έστυψε τους ζουμερούς καρπούς και απόλαυσε τον πλούσιο χυμό τους. Από τότε ο Διόνυσος ονόμασε αυτόν το χυμό οίνο και τους καρπούς σταφύλια από το όνομα του τσοπάνη. Πάντα με το θύρσο στο ένα του χέρι και ένα δοχείο κρασιού στο άλλο περιηγούνταν τις πόλεις. Όπου έβρισκε φιλόξενους και πρόσχαρους ανθρώπους, τους μάθαινε πώς να φτιάχνουν κρασί.
Το υπέροχο ποτό που κερνούσε ο θεός σκόρπιζε παντού το κέφι. Ο Σοφοκλής, σύμφωνα με τον Αθήναιο (3ος μ.Χ. αι.), αναφέρει ότι «η μέθη είναι φάρμακο κατά της δυστυχίας», ενώ ο επικός ποιητής Πανύασις γράφει και αυτός ότι το κρασί είναι το καλύτερο δώρο των θεών προς τον άνθρωπο, γιατί με αυτό ταιριάζουν όλα τα άσματα, οι χοροί και οι καλές φιλίες. «Αυτό διώχνει από τις καρδιές μας όλες τις στενοχώριες, όταν πίνεται με μέτρο. Μα αν το μέτρο υπερβείς, τότε πλέον θα σε βλάψει και κακό θε να σε βρει».
«Oίνος ευφραίνει καρδίαν» λέει η λαϊκή σοφία, όμως παράλληλα σε όλη την αρχαία ελληνική γραμματεία γίνεται λόγος και για τις επιπτώσεις του αλκοολισμού και παροτρύνονται οι λάτρεις του οίνου να πίνουν με μέτρο. Στο έργο του «Δειπνοσοφισταί», ο Αθήναιος επικαλείται το Μνησίθεο, ο οποίος είχε πει ότι οι ίδιοι οι θεοί επινόησαν τον οίνο για τους ανθρώπους ως μέγιστο αγαθό, αλλά μόνο για εκείνους που το χρησιμοποιούν σωστά. Για όσους, απεναντίας, πίνουν ανεξέλεγκτα μπορεί να αποβεί πολύ επικίνδυνο.
cityculture.gr / γράφει ο Παναγιώτης Καμπάνης*
* Ο Παναγιώτης Καμπάνης είναι Δρ. Αρχαιολόγος-Ιστορικός, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Μεταδιδακτορικός ερευνητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης