Ανήμερα του Αγίου Δημητρίου σήμερα και είπα να ρίξω μια ματιά στην ιστορία του ναού του στην Θεσσαλονίκη. Ως βέρα Θεσσαλονικιά έχω μπει άπειρες φορές μέσα για να ανάψω κερί. Σπάνια όμως πλέον σηκώνω το κεφάλι μου για να δω την ομορφιά του ναού. Ακόμα πιο σπάνια κατεβαίνω κάτω στην κρύπτη, που αποτελεί και ένα από τα μουσεία της πόλης μας. Ευκαιρίας δοθείσης λοιπόν σήμερα, ας δούμε τον ναό όχι από την άποψη της πίστης αλλά από την άποψη της Τέχνης.
Για αρχή λίγη ιστορία. Είναι γνωστό ότι η θέση της εκκλησίας σηματοδοτεί τον τόπο μαρτυρίου του αγίου. Το πρώτο κτίσμα ανεγέρθηκε το 313 μ.Χ. και δεν είναι τίποτα παραπάνω από ένα προσευχητάριο. Το 412-413 ο έπαρχος Ιλλυρικού Λεόντιος κτίζει μια τρίκλιτη βασιλική στο υπόγειο της οποίας διατηρεί τμήμα των λουτρών όπου μαρτύρησε ο άγιος. Η βασιλική καίγεται γύρω στο 630 και αμέσως ανεγείρεται μία πεντάκλιτη βασιλική από τον επίσκοπο Ιωάννη με την οικονομική ενίσχυση των θεσσαλονικέων. Ο ναός λεηλατείται από τους Σαρακηνούς το 904, ενώ οι Νορμανδοί το 1185 μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης αφαιρούν το σκήνωμα του Αγίου, το οποίο τελικά βρέθηκε στο μοναστήρι του Αγίου Λαυρεντίου στο Κάμπο της Βόρειας Ιταλίας. Το 1978 η κάρα και μέρος των λειψάνων επιστρέφουν στην Θεσσαλονίκη. Ο γλυπτικός οίκος Φιλιππότη από την Τήνο κατασκευάζει αργυρή λειψανοθήκη το οποίο τοποθετείται κάτω από το ομοίωμα του παλιού κιβωρίου στο δυτικό κλίτος.
Τον 13ο αιώνα ο ναός επισκευάζεται και ανακαινίζεται ενώ γύρω στο 1492 μετατρέπεται σε τζαμί με το όνομα Κασιμιέ Τζαμί. Η λατρεία του αγίου μεταφέρεται σε ένα παραθαλάσσιο ξυλόγλυπτο ναό περίπου στην θέση της σημερινής Μητρόπολης. Εκεί μεταφέρεται και η εικόνα του αγίου που είχε ζωγραφιστεί όσο ήταν εν ζωή. Η Βασιλική καταστρέφεται από πυρκαγιά το 1890. Τα μωσαϊκά του ναού αποκαλύπτονται κατά την ανακαίνιση που διέταξε ο Βαλής Δεούφ Πασάς ενώ αποδίδεται πάλι στην χριστιανική λατρεία το 1912. Κάηκε σχεδόν ολοκληρωτικά στην μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης το 1917 και τελικά παίρνει την σημερινή μορφή της πεντάκλιτης βασιλικής το 1948. Υπεύθυνος για την αναστύλωση ήταν ο αρχιτέκτονας Αριστοτέλης Ζάχος που χάρης στις φωτογραφίες του, τα σχέδια και τις σημειώσεις ο ναός διατήρησε πολλά από τα αρχιτεκτονικά στοιχεία του. Από το 1988 η βασιλική του Αγίου Δημητρίου ανακηρύχθηκε από την Unesco Μνηνείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς και αποτελεί ένα από τα πολλά Βυζαντινά μνημεία που βρίσκονται στην πόλη. την ίδια χρονιά η κρύπτη του ναού ανακαινίζεται και λειτουργεί μέχρι σήμερα ως μουσειακή έκθεση, γλυπτών, αγγείων, κιονόκρανων και θωρακίων από όλες τις περιόδους του ναού.
Από τα αρχιτεκτονικά στοιχεία να πούμε ότι στο κεντρικό κλίτος και στον νάρθηκα του 5ου αιώνα υπάρχει ορθομαρμάρωση από σκυριανό μάρμαρο. Αποτελείται από τέσσερις πλάκες τοποθετημένες με τέτοιον τρόπο ώστε οι φλεβώσεις σχηματίζουν άνθρωπο σε στάση προσευχής. Οι κίονες έχουν κιονόκρανα της εποχής του Θεοδόσιου (5ος αιώνας) τα οποία προέρχονται είτε από την τότε βασιλική ή από παλιότερα ρωμαϊκά κτίσματα. Τα κιονόκρανα επίσης ποικίλουν ως προς την διακόσμηση και αποτελούνται ή από δύο σειρές άκανθα πτυχωτά ή μία σειρά άκανθα και μία σειρά πτυχώσεις που στις γωνίες εμφανίζονται τέσσερις αετοί ή τέσσερις κριοί. Τα τοξωτά επιστήλια και τα επίκρανα διακοσμούνται με ρόδακες, φύλλα πριονωτής άκανθας και προτομές ζώων. Μερικά επίκρανα είναι του 5ου αιώνα. Δυστυχώς δεν είναι γνωστή η αρχική μορφή του τέμπλου έτσι το σημερινό μαρμάρινο προσομοιάζει με άλλα γνωστά παλαιοχριστιανικά.
Όσον αφορά τα ψηφιδωτά μετά την πυρκαγιά του 1917 σώθηκαν μόνο έντεκα που χρονολογούνται από τον 5ο και τον 9ο αιώνα. Όλα τα ψηφιδωτά εικονίζουν τον Άγιο Δημήτριο περιτριγυρισμένο από διάφορες αντρικές και γυναικείες μορφές ή και αγγέλους. Τα περισσότερα δεν σώζονται ολόκληρα. Χαρακτηριστικό είναι το ψηφιδωτό που όπου ο άγιος εικονίζεται να αγκαλιάζει έναν επίσκοπο και έναν έπαρχο μπροστά στα τείχη της πόλης. το ψηφιδωτό αυτό είναι του 7ου αιώνα και έγινε κατά την Τρίτη πολιορκία της Θεσσαλονίκης από τους Σλάβους. Παράλληλα σώζονται και τοιχογραφίες από τον 8 αιώνα που εικονίζουν τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό έφιππο με στρατιωτική ακολουθία. Άλλες τοιχογραφίες αφορούν τον Όσιο Λουκά τον Στειριώτη (11ος αιώνας), τον πατριάρχη Γρηγόριο Παλαμά με τον Ιωάννη τον ΣΤ’ Κατακουζηνό, ενώ υπάρχει και μία αλληγορική παράσταση ανθρώπου που τον κυνηγάει ένας μονόκερος.
Τέλος λίγα λόγια για την κρύπτη η οποία ήταν ρωμαϊκό λουτρό. Κάτω ακριβώς από το ιερό βρίσκεται η ημικυκλική δεξαμενή αγιάσματος με μαρμάρινες κολώνες. Οι κολώνες αυτές ανέβλυζαν μύρο τον οποίο μπορούσαν να πάρουν οι πιστοί σε φιαλίδια. Ο θρύλος λέει ότι ο μύρος σταμάτησε να αναβλύζει από την στιγμή που η βασιλική μετατράπηκε σε τζαμί.
Ο ναός είναι πολύ όμορφος και είναι κρίμα να περιμένετε να τον επισκεφτείτε μόνο τις ημέρες της γιορτής του. Είναι γεμάτος κόσμο και δεν μπορείς να δεις τίποτα. Διαλέξτε μία ήσυχη καθημερινή, λίγο πριν το σούρουπο που οι σκιές αναδεύονται και θυμίζουν αλλοτινές μυστηριακές σκηνές, τότε που ακόμα ο μύρος έρρεε από την κόγχη στην κρύπτη. Καθίστε σε ένα στασίδι και με την ησυχία σας ρίξτε το βλέμμα σας ψηλά, στα όμορφα κιονόκρανα, στον μονόκερο, στον άγιο που αγκαλιάζει τους ανθρώπους στα βυζαντινά ψηφιδωτά. Κατεβείτε στην κρύπτη, εκεί που θέλεις δεν θέλεις νιώθεις κατάνυξη.
