όπηος καλόγερος πήνη καπνό τον ηπερετούν η δηαβόλη

Τοιχογραφία καπνίζοντος μοναχού. Παρεκκλήσιο του κοιμητηρίου της Μονής Γρηγορίου του Αγίου Όρους, 1736

Η ανορθόγραφη αυτή επιγραφή πλαισιώνει τη μορφή ενός μοναχού, ο οποίος απεικονίζεται σε τοιχογραφία που βρίσκεται στο Παρεκκλήσιο του κοιμητηρίου της Μονής Γρηγορίου του Αγίου Όρους και χρονολογείται το 1736. Ο μοναχός με τη βοήθεια μικρών τερατόμορφων δαιμόνων που τον υπηρετούν, δείχνει χωρίς τύψεις, να απολαμβάνει τη νέα μόδα του καπνίσματος, που είχε φτάσει από την αμερικανική ήπειρο και αμέσως κατέκλυσε όλες τις κοινωνικές ομάδες της Ευρώπης και της Οθωμανικής  Αυτοκρατορίας.

Ποια είναι η χριστιανική άποψη για το κάπνισμα και πως στοιχειοθετείται ως αμαρτία, παρόλο που στην Αγία Γραφή δεν αναφέρεται τίποτα, επειδή πολύ απλά δεν είχε ανακαλυφθεί ακόμη; Ίσως η ηθελημένη και κατασκευασμένη ερμηνεία κάποιων χωρίων, βοήθησε την εκκλησία στον πόλεμό της εναντίον του καπνίσματος; Στην  Αγία Γραφή δίνεται η εντολή να μην αφήνουμε το σώμα μας να «κυριεύεται» από κανένα πάθος. Στην Α` Κορινθίους (6:12) ο απόστολος Παύλος δηλώνει: «Όλα μου επιτρέπονται – όλα όμως δεν είναι προς το συμφέρον μου. Όλα μου επιτρέπονται, εγώ όμως δε θα αφήσω τίποτε να με κυριέψει». Το κάπνισμα είναι αναντίρρητα μια δυνατή εξάρτηση. Στην ίδια περικοπή αναφέρεται επίσης: «Δεν ξέρετε ότι το σώμα σας είναι ναός του Αγίου Πνεύματος που σας το χάρισε ο Θεός και βρίσκεται μέσα σας; Δεν ανήκετε στον εαυτό σας. Σας αγόρασε ο Θεός πληρώνοντας το τίμημα. Το Θεό λοιπόν να δοξάζετε με το σώμα σας» (6:19-20). Μήπως αυτές οι αναφορές ήταν αρκετές ώστε αιώνες αργότερα να ερμηνευθούν ανάλογα σε σχέση με τον καπνό και τη χρήση του;

Στα τέλη του 15^ου αι. με την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου από τον Χριστόφορο Κολόμβο, οι Ευρωπαίοι ανακάλυψαν και τον καπνό. Το φυτό του καπνού εδώ και χιλιάδες χρόνια καλλιεργούνταν και χρησιμοποιούνταν από τους γηγενείς πληθυσμούς της Αμερικής. Όταν οι Ισπανοί αποβιβάστηκαν στο Μεξικό βρήκαν τους ιθαγενείς να καλλιεργούν το «ιερό», όπως το αποκαλούσαν φυτό, γιατί πίστευαν ότι έχει μεγάλες θεραπευτικές ικανότητες για ασθένειες όπως η βρογχίτιδα, το άσθμα, οι ρευματισμοί. Θεράπευαν θανατηφόρες πληγές και αθεράπευτες αρρώστιες. Ξόρκιζαν τα κακά πνεύματα, θυμιάτιζαν τις καλύβες τους και έφτιαχναν φυλαχτά. Ο καπνός επίσης, σχετιζόταν και με ζητήματα υπερφυσικά, θεϊκά. Σώζονται πολυάριθμοι μύθοι και καταγεγραμμένες δοξασίες χαμένων στη λήθη της ιστορίας λαών, στους οποίους ο καπνός προσωποποιείται, και αποκτά δυνατότητες επιρροής της ανθρώπινης ζωής. Η επαφή των ανθρώπων με το υπερβατικό στοιχείο, η τιθάσευση και η ευεργετική στάση του απέναντι στα ανθρώπινα συνιστούν τη βασική σκοπιμότητα αυτής της σχέσης. Φύλλα ή σκόνη καπνού ρίχνονταν από τους ιθαγενείς στα ποτάμια για την εξασφάλιση της ευμένειας κάποιας θεότητας ή στις καλλιέργειες για την επιτυχή έκβαση της σοδειάς, ακόμα και στο χώμα για να είναι εύφορο και να συνεχίζει να παρέχει όλα όσα ήταν απαραίτητα για την συνέχιση της ζωής.

 

        Η αποδοχή του καπνίσματος από τους Ευρωπαίους δεν ήταν μια εύκολη διαδικασία. Οι μαρτυρίες για τον άγνωστο κόσμο από όσους επέστρεφαν, αλλά και ο δισταγμός της ακραίας συντηρητικής, καθολικής εκκλησίας απέναντι στο λαϊκό ενδιαφέρον για τις ανακαλυφθείσες περιοχές, κάθε άλλο παρά συνέβαλε στην αποδοχή των συνηθειών που κατάγονταν από τις περιοχές αυτές.

Οι πρώτες καλλιέργειες καπνού στην Ευρώπη έγιναν γύρω στα 1550 στην Ισπανία και στην Πορτογαλία. Ο Jean Nicot, πρέσβης της Γαλλίας στην Πορτογαλία έστειλε το 1560 σκόνη καπνού στη βασιλομήτορα Αικατερίνη των Μεδίκων για να θεραπεύσει τις ημικρανίες της. Οι θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού αναγνωρίζονται αμέσως και το θεωρούν herba panacea. Δέκα χρόνια αργότερα ο βοτανιστής Jean Liebault ονομάζει προς τιμήν του Nicot το φυτό του καπνού Nicotiana Tabacum.

Η συνήθεια του καπνίσματος εξαπλώθηκε ραγδαία σ’ όλη την Ευρώπη. Η χρήση του καπνού έγινε κατάχρηση. Δημιουργήθηκαν έντονες αντιδράσεις και κηρύχθηκε ένας άτυπος ιδιόρρυθμος πόλεμος. Θρησκεία, ηθική, υγεία και δημόσια ασφάλεια τάχθηκαν κατά του καπνίσματος, ενώ ακολούθησαν αφορισμοί, πρόστιμα, φυλακίσεις και απαγχονισμοί.

Το εγχειρίδιο με τίτλο «De insularium ribitus», γραμμένο από το μοναχό Romano Pane που συνόδεψε τον Κολόμβο στο δεύτερο ταξίδι του στον Νέο Κόσμο, κατόπιν εντολής του Πάπα Αλέξανδρου του VI (1431–1503), αποτελεί το πρώτο γνωστό κείμενο απαγόρευσης του καπνίσματος που φέρει την σφραγίδα της Καθολικής Εκκλησίας. Τον 17^ο αιώνα ο βασιλιάς Λουδοβίκος ο 13^ος (1601-1643) υποκινούμενος από τον πρωθυπουργό καρδινάλιο Ρισελιέ (1585-1642), υπέγραψε τη διάσημη πραγματεία «Επίθεση στον καπνό» («A Counterblast to Tobacco»), η οποία συνιστά την πρώτη αντικαπνιστική πολιτική που αφορούσε ολόκληρη την Ευρώπη.

          Στα χρόνια που ακολουθούν, από το 1642 ως το 1650, η παπική εκκλησία θα οξύνει τη στάση της απέναντι στο κίνημα του καπνού, εκδίδοντας δύο αναθέματα με την υπογραφή του Πάπα. Πρόκειται όμως για μάταιες απόπειρες, οι οποίες δε μπορούν να ανακόψουν την εξάπλωση της εμπορίας και χρήσης του καπνού.

Οι διώξεις θα σταματήσουν, όταν ο καπνός θα αρχίσει να γίνεται ρυθμιστικός παράγοντας της οικονομίας πολλών κρατών και κυβερνήσεων. Τα τεράστια κέρδη που αποκόμιζαν οι κρατικές μηχανές μέσω της φορολογίας, από ένα εμπορικό προϊόν, για το οποίο το ενδιαφέρον κοινού και εμπόρων παρέμενε αμείωτο, αποτέλεσαν τον αντισταθμιστικό παράγοντα κάθε θεολογικής φιλολογίας εμπλουτισμένης με κάθε μυθοποιημένο και δαιμονοποιημένο στοιχείο, όσο τρομακτικό κι αν ήταν.

Το Βατικανό αποτέλεσε το τελευταίο προπύργιο για την ολοκληρωτική εξάπλωση του καπνού. Με τις ευλογίες της παπικής αυλής πλέον ολόκληρη η κεντρική και ανατολική Ευρώπη θα γνωρίσει τον καπνό και τις ευεργετικές του ιδιότητες, μιας και ο ιατρικός τότε κόσμος είχε αποφανθεί, πως για τις θεραπείες ασθενειών όπως η λύσσα, ο καρκίνος, οι αιμορραγίες, οι κεφαλαλγίες, το φυτό του καπνού αποτελούσε την πλέον ενδεδειγμένη θεραπεία, συνιστώντας εκείνο το συστατικό, που θα συμπλήρωνε την παγκόσμια γνώση και θα εξωθούσε τις ανθρωποκεντρικές επιστήμες προς μια άνευ προηγουμένου πρόοδο και εξέλιξη. Το έτος 1665, για παράδειγμα, η εξάπλωση της πανούκλας, του επονομαζόμενου «Μαύρου Θανάτου» θα ανακοπεί από τη χρήση του καπνού. Στο Λονδίνο, οι φόβοι για μαζική εξόντωση του πληθυσμού θα διαψευστούν και για τα δεδομένα της εποχής, τα 70.000 θύματα σε ένα πληθυσμό μισού εκατομμυρίου θα αποτελέσουν την, κατά τα άλλα,  επιτυχή έκβαση μιας ολέθριας εποχής.

Στην Ευρώπη του 18^ου αιώνα, κυκλοφορούσαν πολλές ενδιαφέρουσες ιατρικές θεωρίες. Ορισμένες ήταν επώδυνες, άλλες αποδείχτηκαν σωτήριες και κάποιες απλώς προκαλούσαν και εξακολουθούν να προκαλούν γέλιο στις μετέπειτα γενιές. Στην Αγγλία του 18^ου αιώνα «ανέσταιναν» πνιγμένους, φυσώντας καπνό μέσα στον πρωκτό τους. Η πρακτική ήταν τόσο διαδεδομένη, που στον Τάμεση υπήρχαν παντού κρεμασμένοι ειδικοί «φυσητήρες», έτσι ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε περίπτωση πνιγμού. Πίστευαν ότι ο καπνός θα στέγνωνε το εσωτερικό του σώματος και θα ενεργοποιούσε την καρδιά και τους πνεύμονες. Η ιδέα προερχόταν από τους ιθαγενείς της Αμερικής, που χρησιμοποιούσαν καπνό για να θεραπεύσουν διάφορες παθήσεις. Το 1745 ο γιατρός Ρίτσαρντ Μιντ ανέφερε για πρώτη φορά το «κλύσμα με καπνό» για τα θύματα πνιγμού. Το 1746 πραγματοποιήθηκε η πρώτη επιτυχημένη επιχείρηση «κλύσματος», όταν ένας άντρας έσωσε τη ζωή της γυναίκας του χρησιμοποιώντας μία πίπα, πάνω στη οποία καιγόταν ακόμα ταμπάκο. Δεν είναι γνωστό αν η γυναίκα ξύπνησε, επειδή ο καπνός εισχώρησε στον πρωκτό της ή αν ένιωσε τη φωτιά στο δέρμα της, αλλά η πρακτική σίγουρα λειτούργησε. Τα κλύσματα καπνού συνεχίστηκαν να εφαρμόζονται και τον 19^ο αι. για τη θεραπεία της χολέρας, του τυφοειδούς πυρετού και των πόνων της έμμηνου ρύσεως των γυναικών.

Στην Ανατολή ο καπνός φτάνει περί το 1580 και γνωρίζει τέτοια άνθηση, ώστε πολλοί θεωρούν πως τόπος προέλευσής του δεν αποτέλεσε η Αμερική, αλλά οι περιοχές που εκτείνονται στα βάθη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η καλλιέργεια του καπνού ξεκίνησε από δυο Γάλλους εμπόρους στην περιοχή της Θεσσαλονίκης. Επεκτάθηκε στην κοιλάδα του Αξιού και από ’κει στην υπόλοιπη Οθωμανική αυτοκρατορία.

Σημαντικά ιστορικά στοιχεία για την καλλιέργεια του καπνού και τη σημασία της κατά το 18^ο και 19^ο αιώνα, αντλούνται από το βιβλίο του Γάλλου Μποζούρ «Πίναξ του Εμπορίου της Ελλάδος», προσωπικές καταγραφές από τις περιηγήσεις του στην Ελλάδα κατά το 18^ο αι.

Χαρακτηριστικά ο Μποζούρ, αναφερόμενος στα καπνά της Μακεδονίας, σημειώνει:

Ο καπνός είναι, μετά το βαμβάκι, ο πλουσιότερος κλάδος της ελληνικής εξαγωγής. Αι καπνοφυτείαι καταλαμβάνουν το 1/8 των καλλιεργησίμων γαιών και δίνουν πόρον ζωής εις 20.000 οικογένειας. Η Μακεδονία είναι, εις όλον τον κόσμον, χώρα η κατ’ εξοχήν κατάλληλος για την καπνοκαλλιέργεια, παράγει δε 11.200 μπάλλες καπνού» και συνεχίζει: «Γη καπνοφυτεμένη, δίδει κατ’ έτος ακαθάριστον προϊόν συνήθως διπλάσιον εκείνου που δίδει η σιτοκαλλιέργεια, αλλά η καλλιέργεια και η περιποίησις του καπνού απαιτούν φροντίδας αι οποίαι ελαττώνουν πολύ τας οφελείας του καπνοφυτευτού. Και μολονότι δεν διακρίνονται ούτοι, ούτε δια τας οικονομικάς ανέσεις των, ούτε δια την ευκολίαν καταβολής των φόρων, εν τούτοις προτιμούν γενικώς την καπνοκαλλιέργειαν από τη σιτοκαλλιέργειαν. Αι γαίαι προς καπνοπαραγωγήν πωλούνται ακριβότερον, πρέπει λοιπόν να παράγουν πλειότερον από τους σιτοπαραγωγούς.

Το 1633 ο σουλτάνος Μουράτ Δ΄, πολύ νωρίτερα σε σχέση με τη Δύση, απαγόρευσε το κάπνισμα στους υπηκόους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με θανατική ποινή. Όπως φαίνεται, ο Μουράτ είχε πάρει πολύ σοβαρά το εν λόγω διάταγμα, εάν κρίνουμε και από τα ιστορικά στοιχεία, τα οποία αποκαλύπτουν πως τουλάχιστον 18 άνθρωποι εκτελούνταν ημερησίως, επειδή αψηφούσαν τις διαταγές του. Μάλιστα, λέγεται πως ο ίδιος ο Σουλτάνος περιπολούσε στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης ψάχνοντας για παραβάτες, ενώ εάν έβλεπε κάποιον στρατιώτη να καπνίζει τον εκτελούσε ο ίδιος με… συνοπτικές διαδικασίες! Σαν αίτιο πυρκαγιών κατεδαφίστηκαν καφενεία και καπηλειά, όπου συγκεντρώνονταν οι καπνιστές.

Ο διάδοχος του Μουράτ, ο Ιμπραήμ ο Τρελός φαίνεται πως δεν είχε την ίδια άποψη για το κάπνισμα και απέσυρε το διάταγμα με το που ανέλαβε καθήκοντα, το 1647. Σύντομα ο καπνός αποκαθίσταται και μαζί με το κρασί, το όπιο και τον καφέ αποτελούν τα «τέσσερα μαξιλάρια στον καναπέ της ευχαρίστησης», όπως έγραψε και ένας ιστορικός.

Το 1687 με φιρμάνι του σουλτάνου Σουλεϊμάν Β΄ η οθωμανική κυβέρνηση στράφηκε σε ακόμη πιο ήπια μέτρα, ώσπου ο σουλτάνος Μουσταφά Γ΄ (1757-1773) μετέτρεψε το εμπόριο του καπνού σε μονοπώλιο του βασιλικού ταμείου και σταμάτησε τις διώξεις κατά των καπνιστών.

Η Ελληνορθόδοξη Εκκλησία κυρίως σε σχέση με την Καθολική, αλλά και τον Ισλαμισμό, δεν πήρε επίσημη θέση από την αρχή. Θεώρησε ότι το θέμα του καπνού αφορούσε περισσότερο το Κράτος παρά την ίδια την Εκκλησία. Άλλωστε δεν είχε βρει ακόμη τα θεολογικά ερείσματα, που θα της έδιναν «λόγο» στη διαμάχη που είχε ξεσπάσει. Τα πρώτα γραπτά κείμενα εμφανίζονται σχετικά αργά, μετά το τέλος του 18^ου αι. Το εικονιστικό υλικό της εποχής δείχνει ότι ναι μεν το κάπνισμα συνδέεται με την αμαρτία και σχετίζεται με τις δραστηριότητες των δαιμόνων (ανάλογες  παραστάσεις χρησιμοποιούνται συνήθως στον εικονογραφικό κύκλο των Κολαζομένων), αλλά από την άλλη σε χαρακτικά Ευρωπαίων περιηγητών εμφανίζονται ιερείς και μοναχοί του Αγίου Όρους να καπνίζουν στα κονάκια των μονών, κυρίως όταν υποδέχονταν υψηλούς καλεσμένους Έλληνες, Ευρωπαίους ή Οθωμανούς.

Σύμφωνα με τον Ιερομόναχο Γεράσιμο Σμυρνάκη, στο Άγιο Όρος καλλιεργούταν μεγάλες ποσότητες καπνού τις οποίες εμπορεύονταν οι μοναχοί:

Στις Καρυές…εκατέρωθεν της κεντρικής οδού ή αγοράς υπάρχουσι τα διάφορα εργαστήρια, το μονοπώλιον των καπνών, τα καλούμενα Κοινά καταστήματα, κελλία τινά, ων τα κάτωθεν ισόγεια χρησιμεύουσιν ως εργαστήρια…

Από τα καταστατικά των Μονών πληροφορούμαστε για αγορά και διάθεση ως δώρο πολυτελών λουλάδων, πολλές φορές με επιχρύσωση και ημιπολύτιμους λίθους, από τους μοναχούς σε Τούρκους αξιωματούχους. Οι λιγοστές ανασκαφές και οι πολλές εκσκαφές που έγιναν στο Άγιο Όρος, έφεραν στο φως πλήθος πήλινων λουλάδων. Το «φτωχό και δαιμονοποιημένο» αυτό υλικό «πετάχτηκε» ή περιθωριοποιήθηκε σε κάποια αποθήκη. Θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον η μελέτη του υλικού αυτού, αν μας οδηγούσε στην ύπαρξη εργαστηρίων λουλάδων μέσα στο Όρος.

 

 

Το κάπνισμα άρχισε να γίνεται έθιμο και ταυτίστηκε με έναν πιστό σύντροφο, ο οποίος ήταν παρών στις πιο δύσκολες ανθρώπινες στιγμές. Μοναξιάς, στεναχώριας, αγωνίας, θλίψης, απογοήτευσης, αλλά και χαράς, δημιουργίας, διασκέδασης και ευτυχίας, ένωσε ανθρώπους διαφορετικών εθνοτήτων, άνδρες και γυναίκες, πλούσιους και φτωχούς, νέους και γέρους.

 

Το τσιμπούκι αποτελείται, ως γνωστόν, από ένα λουλά από κόκκινο πηλό και ένα μακρύ ξύλινο ματσούκι τρυπημένο από μέσα… Το πρώτο χρέος ενός τσιμπουκιού είναι να είναι πολύ μακρύ και πολύ χοντρό: στα καλά σπίτια καπνίζουν αληθινά ρόπαλα. Κάθε τσιμπούκι που σέβεται τον εαυτό του πλένεται και ξύνεται από μέσα κάθε φορά που χρησιμοποιείται. Τα επιστόμια από κεχριμπάρι ή γυαλί δεν χρησιμεύουν παρά να χαλάνε τον καπνό δίνοντάς του στυφάδα. Οι αληθινοί καπνιστές δαγκώνουν το ξύλινο μαρκούτσι από αρωματικό ξύλο. Το τσιμπούκι το φέρνει ένας υπηρέτης που καπνίζει στο δρόμο, για να το κρατάει αναμμένο. Ο καπνός που γεμίζει το λουλά πρέπει να ξεχειλίζει ολοτρόγυρα και να πέφτει σε χρυσά τσαμπιά…

 Σύμφωνα με την παραπάνω περιγραφή, η ανατολικού τύπου πίπα καπνού, αποτελείται από τρία μέρη: το  καμινίδιο ή λουλά (τουρκ. lüle), δηλ. το μικρό δοχείο με σωληνοειδή προεξοχή στη μια πλευρά, μέσα στο οποίο καίγεται ο καπνός, την καπνοσύριγγα ή τσιμπουκόβεργα (τουρκ. çubuc), δηλ. την τρυπημένη βέργα, που κατά τη χρήση εισχωρούσε και προσαρμόζονταν στη σωληνοειδή προεξοχή του λουλά και το επιστόμιο ή ιμαμές (τουρκ. imame), που τοποθετείται στο άκρο της βέργας απ’ όπου ρουφιέται ο καπνός. Ο λουλάς μπορούσε να είναι από πέτρα, ξύλο ή σηπιόλιθο, αλλά τις περισσότερες φορές ήταν πήλινος. Οι τσιμπουκόβεργες κατασκευάζονταν από κλωνάρια κερασιάς, γιασεμιού, πορτοκαλιάς ή λεμονιάς που με το άρωμά τους προσέφεραν μεγαλύτερη απόλαυση στον καπνιστή. Το μήκος τους κυμαίνονταν από 1 έως 4 μ. και για τη μεταφορά τους χρειαζόταν πολλές φορές μέχρι και δύο υπηρέτες, τους λεγόμενους τσιμπουκτσήδες, που είχαν και την ευθύνη της προετοιμασίας για το άναμμα της πίπας, την ανανέωση του καπνού, τη συντήρηση και καθαριότητα αυτής. Τα επιστόμια συνήθως κατασκευάζονταν από ήλεκτρο, αλλά και από μάρμαρο, κόκαλο, ελεφαντόδοντο ή σμάλτο επιχρυσωμένο, διακοσμημένο με ημιπολύτιμους λίθους.

Οι πήλινες πίπες καπνού ως καθημερινά και εφήμερα αντικείμενα, από αυτά που πλαισιώνουν τη ζωή των ανθρώπων και συντελούν στη διαμόρφωση του γούστου, της καλαισθησίας και παράλληλα στην ικανοποίηση αναγκών και επιθυμιών, αποτελούν τεκμήρια εξαιρετικής σημασίας για την ανασύνθεση του καθημερινού βίου, την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας.

Ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης (1749-1809) στα έργα του «Πνευματικά Γυμνάσματα» και «Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον» αναφέρεται και στο κάπνισμα, το οποίο αποκαλεί «λιβάνι του διαβόλου». Και στα δύο έργα του τονίζει πόσο σοβαρό είναι το ζήτημα του καπνίσματος, το οποίο θεωρεί υπεύθυνο όχι μόνο για τη σωματική και ψυχική υγεία του ανθρώπου, αλλά και για τη στάση του ως Χριστιανός! Γράφει σχετικά με τη συνήθεια του καπνίσματος:

Εδώ σε υπομιμνήσκω, ώ αναγνώστα και την κακήν χρήσιν, την οποία κάμνουσιν σήμερον, όχι μόνον λαϊκοί, αλλά και ιερωμένοι, εις το χόρτο το καλούμενον Νικοτιανήν, το οποίον ευρεθέν εις μίαν επαρχίαν της Β. Αμερικής καλουμένην Ανθέαν, και προσφερθέν υπό του πρέσβεως του Πορτογάλου, ως εν θαύμα του νέου κόσμου, προς την Αικατερίνην, βασίλισσαν της Γαλλίας, ωνομάσθη εξ αυτής δια τούτου του υψηλού τίτλου, «χόρτον βασιλικόν». Έστι δε τούτο, ο κοινώς παρά πάντων λεγόμενος καπνός».

Οι λόγοι που προβάλλει ο άγιος Νικόδημος κατά της χρήσεως είναι τρείς:

Α΄ διότι αύτη η μεταχείρισις είναι εναντία εις την χρηστοήθειαν….,

Β΄ διότι αυτή είναι ανοίκειος εις το υψηλόν χαρακτήρα της ιερωσύνης…και

Γ΄ διότι είναι εναντίον εις την υγείαν του σώματος».

Αφού καταφέρεται εναντίον της τότε συνηθείας να εισροφάται ο ταμπάκος με τη μύτη και να αποβάλλεται με αλλεπάλληλα άκοσμα φταρνίσματα, συνεχίζει: «Το φρικωδέστερον όμως θέαμα, είναι να βάλλη τις εις το στόμα του, το στόμιον τετορνευμένου τινός και βρωμερού κέρατος ή καλαμίου και εξ εκείνου του λαυρώδους και κεκαπνισμένου ξύλου να καταρροφά την ταρταρώδην αναθυμίασιν του καπνού δια του λάρυγγος του, εξατμίζων αυτήν, να εκβάλλη ως καμίνου καιομένης, καπνόν εκ του στόματος και των μυκτήρων…». Και παρακάτω: «…η κακή και υπερβολική μεταχείρισις του καπνού, είναι εναντία εις αυτήν ακόμη την υγείαν του σώματος διότι πολλοί τούτον συχνώς μεταχειριζόμενοι, ευρέθησαν μετά θάνατον, έχοντες τα σπλάχνα κεκαηυμένα και τον εγκέφαλον εξηραμμένον και κεκαπνισμένον… όθεν δεν είναι τις σχεδόν, εξ όσων μεταχειρίζονται συνεχώς το χόρτον τούτο, να μη ομολογή, ότι η χρήσις αυτού είναι περισσότερον μία κακία, παρά χρεία, και να μη καταδικάζη δια τούτο τον εαυτό του. Αλλά και οι ηθικοί φιλόσοφοι όλοι κοινώς κατηγορούσι την συνεχή και έμπροσθεν εις τους άλλους μεταχείρισιν του καπνού ως χυδαίαν και αγροίκον. Πλήν εάν τινάς, Αρχιερεύς, ή Ιερεύς, θέλει να μεταχειρισθή το χόρτον του καπνού, μόνον και μόνον διά υγείαν του σώματος, (Ιατρικόν γαρ τούτο γίνεται, κατά τους Ιατρούς, εις τους δακρύοντας οφθαλμούς, και εις τας πονεμένας πληγάς, και εις τους πυρετούς) ας το μεταχειρίζεται, είτε διά της ρινός, είτε διά του στόματος. Ουχί όμως έμπροσθεν άλλων, αλλά κατ’ ιδίαν και προς ιατρείαν μόνην, ουχί δε προς ηδονήν και ευχαριστίαν.

Με το θέμα του καπνίσματος ασχολήθηκαν επίσης, οι άγιοι Νεκτάριος Αιγίνης (1846-1920) και Σιλουανός ο Αθωνίτης (1866-1938). Χαρακτηριστικά ο άγιος Νεκτάριος ονομάζει το κάπνισμα «πορνεία του στόματος». Από αυτούς μαθαίνουμε ότι ο άνθρωπος οφείλει να κυριαρχεί στα πάθη του, ενώ τονίζουν μεταξύ άλλων, ότι οι κληρικοί ανεξαιρέτως δεν πρέπει να καπνίζουν, γιατί η χρήση του καπνού είναι ενάντια στη χρηστοήθεια η οποία είναι εξαίρετη αρετή, είναι αντίθετη με τον υψηλό χαρακτήρα της ιεροσύνης και είναι ενάντια στην υγεία του σώματος.

Ένας άλλος γέροντας ο Παύλος ( 1912-1999), άνθρωπος της δικής μας εποχής, έγραψε ένα φυλλάδιο για τη μάστιγα του καπνίσματος, το οποίο και διένειμε ο ίδιος σε όλα τα πνευματικά του παιδιά και σε όσους τον επισκέπτονταν στην Πάτμο.

Το κάπνισμα είναι μεγάλη αμαρτία»:  Όποιος καπνίζει, αυτοκτονεί, παραβαίνει την εντολή του Θεού: «Ου φονεύσεις». Φυματίωση, καρδιοπάθειες, καρκίνοι, νευρασθένειες, κιρρώσεις του ήπατος είναι τα αποτελέσματα του πάθους του καπνίσματος. Αποτελεί πληγή εθνική. Η Ελλάς έχει το προβάδισμα από όλα τα κράτη της Ευρώπης. Αν τα δισεκατομμύρια που σπαταλούν οι Έλληνες καπνιστές διετίθεντο δια τους πτωχούς της πατρίδος μας, δεν θα υπήρχε πτωχή οικογένεια. Είναι πάθος, το οποίον καταστρέφει και την σωματικήν και την πνευματική υγείαν. Χωρίς θυσία και αγώνα δεν επιτυγχάνεται τίποτα απολύτως. Ούτε το κάπνισμα, ούτε άλλο πάθος πολεμείται. Προσπάθεια χρειάζεται, να βιάσωμεν τον εαυτόν μας να κόψη το κάπνισμα, έχοντες υπ’ όψιν «η Βασιλεία του Θεού βιάζεται και βιασταί αρπάζουσιν αυτήν» . Είναι ανάγκη να συνειδητοποιήσωμεν ότι το κάπνισμα είναι αμαρτία μεγάλη. Εγώ σαν πνευματικός, εις τους καπνιστάς που έρχονται στην εξομολόγησιν, ως άλλην ποινήν τους ορίζω την αποφυγήν του καπνίσματος και μερικοί, πραγματικώς μετανοημένοι μου προσφέρουν το τελευταίο πακέτο τους. Εύχομαι οι ολίγες αυτές γραμμές μου να εύρουν θέσιν εις τας καρδίας πιστών ανθρώπων, ούτως ώστε να βελτιωθή η σημερινή κατάστασις που δημιουργεί πολλές οικογένειες δυστυχισμένες. Έπειτα, ας μην λησμονήσωμεν και τον Θείον παράγοντα: Βοηθεί ο Θεός όσους με πίστιν επικαλούνται την βοήθειάν Του! «Πάντα δυνατά τω πιστεύοντι» βεβαίωσεν ο Κύριός μας. Η θέλησίς μας και η Χάρις του Θεού θα συντελέσουν εις την καταπολέμησιν του πάθους αυτού που θεωρείται πράγματι μεγάλη αμαρτία.

Λίγοι γνωρίζουν ότι η Ελληνορθόδοξη εκκλησία έχει το δικό της άγιο κατά του καπνίσματος ή καλύτερα τον άγιο που βοηθά τους πιστούς να απαλλαγούν από την μάστιγα του καπνίσματος. Ο άγιος, φανατικός καπνιστής και ο ίδιος στα νιάτα του, που κατόρθωσε να νικήσει το πάθος του καπνίσματος, είναι ο άγιος Ιωάννης της Κρονστάνδης (1829-1908).

Στο βιβλίο του «Η οδός της εσωτερικής μετανοίας, ανέκδοτο πνευματικό ημερολόγιο», κοντά στις πολλές άλλες πνευματικές παρακαταθήκες του, μας διαβίβασε και πολλές σκέψεις, βιώματα, προβληματισμούς και πικρές διαπιστώσεις για τον αγώνα του ενάντια σε αυτό το πάθος. Το σπουδαιότερο από όλα είναι, ότι οι πληροφορίες δεν προέρχονται από κάποια τρίτα πρόσωπα, αλλά είναι κατ’ ιδίαν εμπειρίες αφού στα νεανικά του χρόνια τον καθυπέταξε το πάθος του καπνίσματος αν και ήταν ήδη ιερέας. Τα δάκρυα μετανοίας, η ειλικρινής του εξομολόγηση και η αναγνώριση της αδυναμίας του, «λύγισαν» τον Ουράνιο Πατέρα και ελέησε τον δούλο Του, ελευθερώνοντάς τον από τα δίχτυα αυτού του πάθους.Αναφέρεται στις βλαβερές επιπτώσεις του τσιγάρου στο σώμα και στην ψυχή:

Το κάπνισμα είναι μια ιδιοτροπία. Από αυτό προέρχονται οι πόνοι στα πόδια και η κατάθλιψη. Ότι ο διάβολος είναι ο πατέρας του καπνού το κατάλαβα σήμερα ιδιαιτέρως: Κάτι επέδρασε επάνω μου αρνητικά από την κορυφή μέχρι τα νύχια. Αισθάνθηκα πως ο εχθρός φώλιασε στα πλευρά μου και στην καρδιά μου και μου εναντιώνονταν επίμονα, εμποδίζοντάς με να πω την εκτενή και την ευχή, φοβίζοντάς με, παραλύοντάς με και λυπώντας με μέχρι αμαρτίας…

Δια του καπνίσματος μπαίνει στον άνθρωπο το ακάθαρτο πνεύμα. Χτες βράδυ αφού κάπνισα ο διάβολος έκανε αισθητή την παρουσία του μέσα από έναν συνεχή λόξυγκα, ο οποίος με ταλαιπώρησε από το Χειρουβικό μέχρι και λίγο πριν την Θεία Κοινωνία. Τα νεύρα μου ήταν τεντωμένα, η φωνή μου ”ξέφευγε”, έτρεμα και ήμουν εξαντλημένος. Γι αυτό το κάπνισμα είναι ανώφελο. Είναι μια χαζή ιδιοτροπία, μια βεβήλωση των χειλιών, ένας μεγάλος και ανώφελος ερεθισμός, μια ομίχλη με την οποία καλυπτόμαστε εθελουσίως.

Τη γεύση του καπνού δεν μπορώ να την συγκρίνω με τίποτα άλλο παρά με ένα διαβολικό πράγμα. Και πώς ξέροντάς το αυτό καπνίζω; Πώς επιτρέπω στον εαυτό μου να κάνει κάτι τέτοιο;

Ήρθα στην εκκλησία πέφτοντας με καρδιά συντετριμμένη μπροστά στην Αγία Τράπεζα. Πώς μπορώ να υπηρετώ κάθε μέρα τον εχθρό και όχι τον Κύριό μου με ζήλο; Κύριε βοήθησέ με να λυτρωθώ απ’ όλα τα κακά, επειδή είμαι ένας κακός άνθρωπος, βρώμικος, γεμάτος αμαρτίες.

Κάπως σαν παραμύθι, σαν γλαφυρή ιστορία που ανάγεται σε μακρινούς αιώνες, ξεκίνησε η περίπτωση «καπνός». Ένα απλό, ταπεινό χόρτο που έμελλε να διαδραματίσει τον πιο αποτρόπαιο ρόλο στις γενεές του μεταγενέστερου και κυρίως του σύγχρονου κόσμου. Κανείς δε θα μπορούσε να φανταστεί, ότι τα φύλλα του καπνού των Ιθαγενών και η συνήθειά τους να τα καπνίζουν θα έμπαιναν σε βασιλικά παλάτια, στα πλουσιότερα σαλόνια και στην αριστοκρατία της Ευρώπης. Ακόμα, κανείς δε θα μπορούσε να φανταστεί, ότι το ταπεινό αυτό φυτό των ιθαγενών θα έπαιρνε τέτοιες διαστάσεις, επεκτάσεις και προεκτάσεις στη ζωή των ανθρώπων τόσους αιώνες. Ο καπνός διαγράφει σύνορα; Στον 19ο αιώνα τα σύννεφα του καπνού σχημάτιζαν τη διαχωριστική γραμμή μεταξύ παραδοσιακού και μοντέρνου. Σήμερα, στην εποχή των απαγορεύσεων κατά του καπνίσματος, χωρίζει τους πολιτισμένους (αυτούς που δεν καπνίζουν) από τους απολίτιστους (αυτούς που καπνίζουν)∙ τις πολιτισμένες από τις απολίτιστες χώρες.

Απολαυστική ή διαβολική εξάρτηση; αυτοκτονική ή χειραφετική συνήθεια; κερδοφόρα βιομηχανία και εμπόριο; ή μήπως θα μπορούσε να σχετίζεται και με τη φυσική επαφή, όπως μπορεί να ονομάζεται εκείνο το διατηρητέο ένστικτο της ανθρώπινης ψυχολογίας για την επαφή με τη γη και τους καρπούς της; Τα πολλά πρόσωπα του καπνού, αναλόγως το χώρο και το χρόνο, εναλλάσσονται, συνυπάρχουν, αντιπαρατίθενται, μετασχηματίζονται.

 

 

Παναγιώτης Καμπάνης

Δρ. Αρχαιολόγος-Ιστορικός

Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού