Το 1947 προβάλλεται -μετά κόπων και βασάνων- στην θεατρική αίθουσα της RKO ( στούντιο παραγωγής), η αριστουργηματική ταινία του Orson Welles, Citizen Kane. O 25χρονος τότε Welles θα αποτελέσει τον « άνθρωπο ορχήστρα» για την ταινία, καθώς πέρα από τον πρωταγωνιστικό ρόλο και τον ρόλο του ως σεναριογράφος, θα κάνει και το σκηνοθετικό ντεμπούτο του αλλάζοντας για πάντα τις μέχρι τότε καθιερωμένες/ τυποποιημένες κινηματογραφικές λήψεις μιας ταινίας,
Συνοδοιπόρο σε αυτή την πρωτοποριακή σκηνοθετική ματιά του Welles, η οποία πήγαζε ως ένα βαθμό από την θεατρική εμπειρία του ηθοποιού, ο Welles θα έχει δίπλα του τον κάμεραμαν Gregg Todland, τον οποίο εκθείαζε πάντοτε. Σε μία συνέντευξή του στο show του Dick Cavett, ο Welles θα πει: “ Όταν ξεκίνησαν οι προετοιμασίες για την ταινία, μία μέρα έξω από το γραφείο μου καθόταν ο Toland, ο οποίος εκείνη την εποχή ήταν ο καλύτερος καμεραμάν του χώρου. Δεν είχαμε γνωριστεί πριν. Μου συστήθηκε και μου είπε: “ Θέλω να δουλέψω στην ταινία σου”. Όταν τον ρώτησα γιατί, εκείνος μου απάντησε: “ Γιατί δεν έχεις σκηνοθετήσει ποτέ ταινία και δεν ξέρεις τι δεν μπορεί να γίνει”… Ο Toland μου έμαθε μέσα σε 1,5 μέρα τα πάντα για την σκηνοθεσία. Μη νομίζετε άλλωστε ότι χρειάζεται και παραπάνω χρόνο για να γνωρίσεις τα μυστικά της. Οι άλλοι τα μεγαλοποιούν για να βγάζουν χρήματα γύρω από αυτό…Ήταν γρήγορος και δεν υπήρξε κάτι που να του ζητήσω και να μου πει ότι αυτό δεν γίνεται…”.
Συνοπτικά η υπόθεση της ταινίας
Σε αυτό το αστυνομικό δράμα βλέπουμε την ζωή ενός μυθοπλαστικού μεγιστάνα της ενημέρωσης, τον εκδότη εφημερίδων και ισχυρό κοινωνικοπολιτικό παράγοντα της Αμερικής Charles Foster Kane. Ο θάνατος του από φυσικά αίτια συγκλονίζει τους πάντες και η τελευταία του λέξη πριν ξεψυχήσει στην κρεβατοκάμαρα του τεράστιου πύργου του, γίνεται η αφορμή στο να ξεκινήσει μια δημοσιογραφική έρευνα για το φαινομενικό μυστικό του εκκεντρικού πολυεκατομμυριούχου. Όλοι θέλουν να μάθουν τί κρύβεται πίσω από την λέξη «Rosebud». Κάπως έτσι ξεκινάει το flash back στην ζωή του Charles F. Kane.
Το παρασκήνιο – α) William Randolph Hearst (1865-1951)
Στην πραγματικότητα δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι το φανταστικό πρόσωπο της ταινίας Charles F. Cane είναι καθαρά προϊόν μυθοπλασίας και μάλλον δεν ισχύει αυτό το τυπικό μήνυμα που βλέπουμε συνήθως στην οθόνη « ουδεμία σχέση υπάρχει με πραγματικά πρόσωπα και καταστάσεις»! Αν εξαιρέσεις μερικές λεπτομέρειες, ο πλασματικός μεγιστάνας του Τύπου Charles F. Cane φωτογράφιζε σε τέτοιο βαθμό τον πραγματικό μεγιστάνα εκδότη William R. Hearst που θα μπορούσε εν μέρει η ταινία να ήταν μία πρώτης τάξεως βιογραφία του Hearst. O Welles σε καμία συνέντευξη του σχετικά με την ταινία δεν δήλωσε ότι η ταινία είχε στόχο τον Hearst, παρά μόνο ότι βασίστηκε σε τέτοιου είδους ανθρώπους σαν τον μεγαλοεκδότη.
Ποιος ήταν όμως ο William Hearst? Εκατομμυριούχος εκδότης εφημερίδων και περιοδικών ( New York Morning Journal, Evening Journal, Cosmopolitan) σε όλη την Αμερική, κατάφερε να αναβαθμίσει την εφημερίδα του πατέρα του και να εξοστρακίσει από την πρώτη θέση τον Pulitzer φθάνοντας στο σημείο οι φυλλάδες του να διαβάζονται από 20 εκατ. αμερικανούς αναγνώστες. Θεμελίωσε τον λεγόμενο « κίτρινο τύπο», ασχολήθηκε ανεπιτυχώς με την πολιτική και την παραγωγή κινηματογραφικών ταινιών. Πριν να τον « χτυπήσει» η οικονομική κρίση της χώρας – χωρίς να σημαίνει ότι πέθανε στην ψάθα απλά έχασε πολλά χρήματα- o Hearst ήταν μανιώδης συλλέκτης έργων τέχνης και έχτισε για την ερωμένη του, ηθοποιό Marion Davies το τεράστιο Hearst Castle το οποίο σήμερα λειτουργεί ως μουσείο στην Καλιφόρνια.
Charles F. Cane
Ο ρόλος του, ως αυτό που λέμε «παράγοντας», υπογραμμίζεται από δύο γεγονότα που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν και ως ιστορικά: Του καταλογίζεται η προώθηση της έναρξης του αμερικανικο-ισπανικού πολέμου και η υποστήριξή του στο πρόσωπο του Hitler πριν ο δεύτερος μετατραπεί σε σφαγέα του WWII. Μάλιστα ο Hearst δημοσίευε άρθρα του Hitler και του Mussolini στις εφημερίδες του, λέγοντας μάλιστα ότι ο Mussolini γράφει καλύτερα από τον Hitler!
Από την atlantic.com
“By 1932, Hearst was publishing articles by Adolf Hitler, whom Hearst admired for keeping Germany out of, as Hitler put it in a Hearst paper, “the beckoning arms of Bolshevism.” Hitler instead promoted a transcendent idea of nationalism—putting Germany first—and, by organizing devoted nationalist followers to threaten and beat up leftists, Hitler would soon destroy class-based politics in his country. Increasingly, Hearst wanted to see something similar happen in the United States.”
Dorothy Comingore and Orson Welles in 1941’s ‘Citizen Kane
β) Οι ομοιότητες Charles Kane και William Hearst
Η ζωή του Charles Foster Kane στην ταινία:
- Πολυεκατομμυριούχος μεγιστάνας του Τύπου, επιτυχημένος, έξυπνος αλλά και με έτοιμη «συρμαγιά» από την πατρική περιουσία.
- Πύργος Xanadu στην Φλόριντα / Πύργος Ranch (After California’s statehood in 1850, Mexican landowners struggled to retain their property, encountering difficulties in establishing their legal title, then suffering from the devastation caused by the drought of 1862-1864. The following year, George Hearst purchased the Piedra Blanca Rancho—which extended from San Simeon Bay to Ragged Point—paying almost a dollar an acre, when most ranches in the area could be purchased for less than half that amount. )
- Συλλέκτης έργων τέχνης
- Ενασχόληση με την πολιτική χωρίς επιτυχία μετά από ερωτικό σκάνδαλο ( στην περίπτωση βέβαια του Hearst δεν υπήρχε ροζ σκάνδαλο για να του στερήσει την κάθοδό του στην πολιτική αρένα)
- Η ύπαρξη ερωμένης καλλιτέχνιδας, την οποία εκθείαζε στις εφημερίδες του.
- Η «κιτρινοποίηση» της εφημερίδας
- Η φτωχοί γονείς του Kane πουλάνε την γη τους που περιέχει ένα ορυχείο χρυσού, κάνοντας συμφωνία με την τράπεζα ( ο πατέρας του W.Hearst, George Hearst είχε στην κατοχή του ορυχεία χρυσού, αργύρου και χαλκού).
- Η σταδιακή αύξηση της κυκλοφορίας της εφημερίδας του Kane και η πρωτιά.
- Συνάντηση με το Hitler
- Η ανάμιξη της εφημερίδας του νεαρού Kane στη δημιουργία ψευδών εντυπώσεων π.χ. “ Galleons of Spain off Jersey Coast” δηλ. ισπανικές γαλέρες στην ακτή του Νιου Τζέρσεϋ.
- Ασταθείς πολιτικές πεποιθήσεις
Γενικότερα μετά το τρίτο λεπτό της ταινίας μέχρι και το εικοστό τέταρτο ανάμεσα σε περιστρεφόμενους τίτλους εφημερίδων και του κινηματογραφικού «δελτίου ειδήσεων» που αφιερώνεται στη ζωή και στο θάνατο του Charles Foster Kane βρίσκονται όλες οι πληροφορίες που παραπέμπουν πλαγίως στον τύπο ανθρώπου όπως ο William Hearst.
γ) Το τίμημα
Και κάπως έτσι ξεκίνησε το μποϊκοτάζ του Citizen Kane. Σε μια περίοδο όπου το κυνήγι μαγισσών τελείωνε καλλιτεχνικές καριέρες με τον τίτλο κομμουνιστής, το να φωτογραφίζεις την δράση ενός πολυεκατομμυριούχου εκδότη που λύνει και δένει στα πράγματα ήταν casus belli. Ο Welles κατηγορήθηκε ότι ήταν κομμουνιστής αλλά ποτέ δεν κλήθηκε να καταθέσει την άποψη του, αν και ο ίδιος το επεδίωξε. « Ίσως για αυτό δε με κάλεσαν πότε, γιατί επέμενα τόσο πολύ να με καλέσουν” θα δηλώσει γελώντας ο ηθοποιός.
Ο Welles πότε δεν κατηγόρησε ευθέως τον Hearst, γιατί απλά η ταινία δεν ήταν για τον Hearst. Σε μία συνέντευξη το 1960 στο BBC4, ο Welles θα αναφέρει χαρακτηριστικά ότι την τόση μεγάλη αντίδραση στην ταινία την δημιούργησαν τα άτομα που ήθελαν να φανούν “ καλοί” στο μεγάλο αφεντικό.
Για την ιστορία, το συνδικάτο διανομής ταινιών αρνήθηκε να προωθήσει το Citizen Kane στις κινηματογραφικές αίθουσες, ενώ έγινε ανεπιτυχής προσπάθεια εξαγοράς της ταινίας ώστε να καεί. Ίσως ότι είμαστε σε θέση να απολαμβάνουμε σήμερα αυτή τη δημιουργία να οφείλεται και στο πρωτοφανές συμβόλαιο που είχε κατάφερε να υπογράψει ο Welles με το στούντιο, σύμφωνα με το οποίο κανένα “μεγαλο κεφάλι” δε μπορούσε να δει την ταινία πριν την ολοκλήρωση της, καθιστώντας έτσι τον Orson Welles απόλυτο άρχοντα του εγχειρήματος. Αυτό βέβαια δε σήμαινε ότι στα πλατό δεν κυκλοφορούσαν “ κατάσκοποι” όπως τους χαρακτήριζε ο ίδιος ο ηθοποιός. « Υπήρχαν δύο κατάσκοποι στο πλατό κι εμείς είχαμε βρει το τρικ για να γυρίζουμε την ταινία ανενόχλητοι λέγοντας ότι αυτά ήταν δοκιμαστικές λήψεις” θα εξομολογηθεί χρόνια αργότερα ο καλλιτέχνης.
Ωστόσο οι μπελάδες δεν τελείωσαν στους διανομείς και στην παρ’ ολίγον πυρά. Ο Welles γλύτωσε παρά τρίχα την παγίδα που του είχαν στήσει με ανήλικη κοπέλα έξω από το ξενοδοχείο που διέμενε, χάρη σε έναν αστυνομικό που τον πλησίασε ένα βράδυ στο club όπου διασκέδαζε, προειδοποιώντας τον να μην επιστρέψει στο δωμάτιο του γιατί εκεί τον περίμεναν φωτογράφοι, αστυνομικοί και το υποψήφιο/ υποτιθέμενο θύμα του.
Κι όμως παρά την ολοκλήρωση της ταινίας και την τύχη του Orson Welles, παρά την μεταγενέστερη επιτυχία της στο box office, o καλλιτέχνης αυτού του βεληνεκούς νομίζω ότι πλήρωσε το τίμημα της ελευθερίας της έκφρασης. Μόλις 15 ταινίες μεγάλου μήκους, καμιά δεκαριά ταινίες μικρού μήκους, άλλες τόσες ανολοκλήρωτες, αρκετά τηλεοπτικά προγράμματα και guest εμφανίσεις συμπληρώνουν την φιλμογραφία του συγκεκριμένου δημιουργού. Θα μπορούσαν να είναι διπλάσιες, τριπλάσιες ή τετραπλάσιες οι ταινίες του.
Μπορεί και λιγότερες. Ο ίδιος δεν ήθελε ποτέ να γίνει ηθοποιός του Hollywood.
H ποιητική διαχρονικότητα της ταινίας
Τι καθιστά λοιπόν την ταινία Citizen Kane ως μία από τις καλύτερες ταινίες όλων των εποχών? Αν επικεντρωθούμε μόνο στην σκηνοθετική πρωτοπορία της και το παρασκήνιο τότε οδεύουμε προς λάθος συμπεράσματα.
Ο μόνος που μπορεί μετά βεβαιότητα να ερμηνεύσει τον στόχο της ταινίας δεν είναι άλλος από τον ίδιο τον δημιουργό της: “ Πρόκειται για ένα κοινωνικό τεκμήριο” θα πει ο Welles σε μία συνέντευξή του. Η ιστορία της δε βασίστηκε πάνω στον Hearst αλλά εμπνεύστηκε από την απληστία, την διαφθορά, την απόλυτη εξουσία και την αλαζονεία που διαθέτουν και επιδιώκουν άνθρωποι σαν τον Hearst. Για αυτό το λόγο ο Citizen Kane δεν ήταν για την εποχή του, ούτε κομμουνιστική ούτε αντι-ιμπεριαλιστική δημιουργία.
Ήταν μία καθαρά ποιητική ταινία με μεγάλες δόσεις δράματος αλλά και σκληρής σάτιρας που κρυβόταν κάτω από την κωμικοποίηση πολλές φορές της προσωπικότητας του βαθύπλουτου Kane. Η ποιητική σύνθεση του Welles είναι τόσο προσεκτική και μελετημένη που δεν αφήνει τίποτα στην τύχη. Π.χ. Η ονομασία του τεράστιου πύργου του Kane, Xanadu δεν έχει επιλεχθεί τυχαία αλλά αποτελεί μία έμμεση παραπομπή στο ανάκτορο των απολαύσεων του Xanadu του εθισμένου στην χλιδή πρίγκιπα των Μογγόλων Kublai Khan όπως αναφέρει και ο ρομαντικός ποιητής Samuel Coleridge στο ημιτελές ποίημά του Kubla Khan.
ΚΟΥΜΠΛΑ ΧΑΝ
(μτφ..: Βαγγέλης Αθανασόπουλος)
Στο Ξαναντού ο Κούμπλα Χαν είχε προστάξει…
Των απολαύσεων μεγαλόπρεπο ανάκτορο:
Εκεί που ο Αλφ, το ιερό ποτάμι,
Μες από θεόρατες σπηλιές
Προς την ανήλιαγη θάλασσα κυλούσε.
Έτσι δύο φορές μίλια πέντε εύφορης γης
Με τείχη ζώστηκε και πύργους:
Κι ήταν εκεί κήποι φωτεινοί με φιδωτά ρυάκια,
Όπου πολλά μυριστικά ανθοβολούσαν δέντρα ˙
Και δάση εδώ όσο κι οι λόφοι αρχαία,
Περιβάλλοντας ηλιόλουστες κηλίδες πρασινάδας.
Διότι όπως στο Kubla Khan του Coleridge, έτσι και στον Citizen Kane του Welles πίσω από την ομορφιά των τειχών και της φαινομενικά γαλήνιας φύσης κρύβεται το χάσμα, το μυστήριο, η αγριότητα και ο φόβος που ταράζει το μυαλό και την ψυχή.
Και δε γίνεται να δούμε την ταινία ως μη ποιητική σύνθεση αφού από τον κεντρικό της χαρακτήρα δε λείπει ο έντονος συναισθηματισμός και η αναπόληση μιας άλλης ζωής, μιας προηγούμενης αγνής πραγματικότητας που ακούσια αναγκάστηκε να αφήσει πίσω του. Σε μία συνέντευξή του ο Welles εξομολογήθηκε ότι είχε συναντηθεί μέσα σε ένα ασανσέρ με τον « άσπονδο εχθρό» του Hearst. Ο Welles του συστήθηκε και τον ρώτησε αν θα παραβρεθεί στην πρεμιέρα της ταινίας. Ο Hearst αγνόησε την ερώτηση και δε του απάντησε. Τότε ο ηθοποιός γύρισε και του είπε: “ O Charles Kane πάντως θα πήγαινε”. Και αυτή ήταν η διαφορά του κινηματογραφικού μεγιστάνα – που το κοινό συμπάθησε και προσπάθησε να ανακαλύψει το δράμα του- από τους αληθινούς μεγιστάνες, η ύπαρξη κάποιας συνείδησης και εμπάθειας για τον αδύναμο άνθρωπο. Ο Kane απολαμβάνει και μισεί τη χλιδή του, είναι τόσο εγωιστής γιατί προσπαθεί να βρει το παιδί που έφυγε από το φτωχό το ράντσο του για να μεγαλώσει υπό την εποπτεία ενός τραπεζίτη, σαν να ήταν μία απλή επένδυση. Γι αυτό και η τελευταία του λέξη πριν το θάνατο είναι « Rosebud», το αγαπημένο του έλκηθρο με το οποίο έπαιζε ξένοιαστος στο χιόνι όταν ήταν ευτυχισμένος.
Επίλογος
Παρακάτω θα βρείτε το link για την ταινία. Παρατηρείστε ότι σε δύο πρωτοσέλιδα αναφέρεται με μεγάλα γράμματα, η απώθηση των ιταλικών στρατευμάτων του Mussolini από τα ελληνικά στρατεύματα. Μου έκανε μεγάλη εντύπωση. Δε ξέρω ακόμα τον λόγο αλλά θα το ερευνήσω, γιατί ο Orson Welles δεν τοποθετούσε τυχαία το οποιοδήποτε στοιχείο. Καλή σας διασκέδαση.
Πηγές
Dick Cavett show, https://www.youtube.com/watch?v=kLf0qFckh7o
BBC FOUR, https://www.youtube.com/watch?v=xKra6_NAey8
Citizen Kane ( η ταινία), https://www.youtube.com/watch?v=yKZoJeDjseo