Όταν οι Θεοί αλλάζουν πρόσωπο – Αφρικάνικες μάσκες

 Αφιερωμένο εξαιρετικά στον φίλο συλλέκτη Χρήστο Γιαννουλάκη

«Ο τεχνίτης έγνεψε στο νεαρό άνδρα. Καθισμένος πλάι στην παλιά φωτιά, κράδαινε στα δυνατά του χέρια τον κορυνό (ρόπαλο). Το υλικό περίμενε στωικά στα πόδια τα περίτεχνα χτυπήματα. Σε λίγο εκείνο το κομμάτι από φρέσκο φλοιό, θα αποκτούσε τα στοιχεία ενός προσώπου. Ο ιθαγενής κράτησε στα χέρια το υλικό και με τα δάχτυλά του διέγραψε το σχήμα των ματιών. Δυο πελώρια μάτια επρόκειτο να σμιλευθούν στη δροσερή επιφάνεια. Ο άνδρας έδειξε προς την όχθη του ποταμού. Ένα πουλί που θύμιζε τους γερανούς, ξεχώριζε μες στη νύχτα που πέθαινε. Ο άνδρας υποκλίθηκε εμπρός στην πολύχρωμη φύση του πουλιού. Εκείνο άνοιξε τα πελώρια φτερά του και χάθηκε στις καταπράσινες φυλλωσιές του δάσους. Ο νεαρός άνδρας γνώριζε πια την όψη των ματιών. Τα φύλλα σείστηκαν, μαρτυρώντας τον ευλογημένο ερχομό της μέρας. Στη σκέψη του νεαρού θα δεσπόζει για πάντα η διαρρηγμένη σιωπή του αρχέγονου τοπίου».

Στις εθνολογικές μελέτες για τους ιθαγενείς στην Αφρική και γενικότερα στις λεγόμενες πρωτόγονες αλτερνατίβες, συναντάται η ευρεία χρήση του προσωπείου (ομοίωμα προσώπου που φοριέται πάνω από το πρόσωπο) ή μάσκας (από το λατινικό masca που σημαίνει το δεύτερο πρόσωπο). Το προσωπείο, είτε εξ ολοκλήρου πρόσθετο, είτε με στοιχεία (φτερά, μύτες, κέρατα), είτε με χρώματα πάνω στο δέρμα, χρησιμοποιείται από μάγους, ιερείς, αρχηγούς σε εθιμικά ή ιερά δρώμενα με σκοπό την προσαρμογή της ομήγυρης σε συγκεκριμένη ατμόσφαιρα τελετής.

Οι μάσκες που ακόμη και σήμερα εξακολουθούν να φτιάχνονται και να φοριούνται, αποτελούν σημαντικό στοιχείο της καθημερινής ζωής διαφόρων λαών. Τις φορούν σε διάφορες τελετές όπου χορεύουν και τραγουδούν, όταν γεννιούνται ή ενηλικιώνονται τα παιδιά τους, σε γάμους, θανάτους, όταν θέλουν να παρακαλέσουν τους θεούς για διάφορα πράγματα, όπως το να κάνουν παιδιά ή να έχουν καλή σοδειά.

Κατασκευάζονται συνήθως από ξύλο, αλλά και από άλλα υλικά από τη φύση, όπως χώμα, καρπούς και από μέταλλα. Οι αφρικάνικες μάσκες είναι συνήθως αυστηρές. Θυμίζουν φιγούρες άγριων, σαρκοβόρων ζώων ή παγωμένες εκφράσεις μαχητών σε κάποια αρσενική μονομαχία. Σε πολλές περιπτώσεις όμως τα χαρακτηριστικά τυποποιούνται και αναγνωρίζονται άμεσα. Για παράδειγμα, σε φυλές της Αφρικής το καμπύλο μέτωπο είναι δείγμα φρόνησης και πνευματικότητας• ο άσπρος χρωματισμός θυμίζει πνεύμα των νεκρών. Και βέβαια, κάθε μάσκα επιτελεί και μια διαφορετική λειτουργία, ενώ η μορφολογία της καθεμιάς σχετίζεται με γεγονότα, τα οποία θυμίζουν οι μύθοι με τους οποίους συνδέονται.

Στην Αφρική η μάσκα είναι δέος… η μάσκα είναι θάνατος… η μάσκα είναι το υπαρξιακό και το μεταφυσικό… «Αυτό είναι το σπίτι της Μάσκας», θα πει ο φύλαρχος ενός χωριού της Ακτής του Ελεφαντοστού… «εκεί φυλάμε τη μάσκα του χωριού και σαν θέλουμε να τη συμβουλευτούμε, θυσιάζουμε ένα λευκό πετεινό και την καλούμε…όχι, η μάσκα δεν είναι άνθρωπος, η μάσκα είναι ο αντιπρόσωπος του Θεού… μα χρόνια τώρα και καιρούς όλο στη μάσκα τα λέμε και στο πες και πες, γίνηκε η Μάσκα ο Θεός μας».

Χωρίς να θέλουμε να εξοβελίσουμε τις διαφορές και τις λεπτές αποχρώσεις που διαφοροποιούν τον έναν πολιτισμό από τον άλλον, θα λέγαμε ότι τα προσωπεία: α) προκαλούν τρόμο, θαυμασμό ή περισυλλογή. Οι ιερείς κρατούν τα προσωπεία των θεών στις διάφορες τελετουργίες, αλλά και στις μάχες, ενώ, για προφανείς λόγους, αντίστοιχη αμφίεση έχουν και οι αρχηγοί της φυλής, β) αποτελούν τους διαύλους, μέσω των οποίων τα μέλη της φυλής απευθύνονται στα πνεύματα των προγόνων, είναι, θα έλεγε κανείς, τα ομιλούντα πνεύματα στην παρούσα γενιά και η προσωποποίηση της παράδοσης, γ) διασφαλίζουν την ενότητα και τη συνέχεια της κοινωνικής ομάδας μέσω της μύησης των νεότερων στις προγονικές παραδόσεις και δ) αυξάνουν τη γονιμότητα των ανθρώπων ή του εδάφους –σε αυτήν την περίπτωση, οι βοηθοί των πνευματικών δυνάμεων χορεύουν μέσα στους αγρούς εμψυχώνοντας όσους δουλεύουν.

Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα δημιουργήθηκαν πολλά εθνολογικά μουσεία σε διάφορες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες με εκθέματα από τις αποικίες. Τα μουσεία αυτά υποτίθεται ότι ήταν η ζωντανή «απόδειξη» της θεωρίας του Δαρβίνου και ο καθρέφτης κάποιων σταδίων από τα οποία πέρασε και ο δυτικός πολιτισμός στην ανοδική, εξελικτική του πορεία. Πίσω όμως από αυτήν την «επιστημονική» πρόθεση, υπήρχαν και πολιτικά κίνητρα. Τα μουσεία αυτά, στα οποία αναπόφευκτα συγκρίνονταν τα «πρωτόγονα» κατασκευάσματα των «υπανάπτυκτων» και «αγρίων» με τα σαφώς ανώτερα δημιουργήματα των αποικιοκρατών, νομιμοποιούσαν την αποικιοκρατική πολιτική της Ευρώπης.

Ωστόσο, μέσω των μουσείων αυτών, οι καλλιτέχνες της Ευρώπης ανακάλυψαν την Αφρική, την τέχνη των ναΐφ και των λαϊκών καλλιτεχνών. «Η ανακάλυψη της αφρικανικής τέχνης συνέπεσε με αυτό που ψάχναμε», παρατήρησε ο Πικάσο, για τον οποίο η έκπληξη δεν ήταν το καινούριο, αλλά το γεγονός ότι αυτό που έφτιαχνε και νόμιζε για καινούριο υπήρχε ήδη. Ο Πικάσο υπήρξε ο πρώτος που κατάφερε να εκμεταλλευτεί τον συγκινησιακό χαρακτήρα της αφρικανικής τέχνης. Έδωσε στην ανθρώπινη μορφή περισσότερο γεωμετρικά χαρακτηριστικά, με την ίδια αίσθηση αφαίρεσης αλλά και δύναμης που εισπράττει κανείς από τα αγάλματα και τις αφρικανικές μάσκες.

Ο Μπρακ στα 1915 έγραφε: «Οι νέγρικες μάσκες μου άνοιξαν νέους ορίζοντες. Μου έδωσαν τη δυνατότητα να έρθω σ’ επαφή με ενστικτώδη πράγματα και άμεσες εκδηλώσεις, στον αντίποδα μας νόθας παραδοσιολατρίας που απεχθάνομαι». Ο Ματίς κατ’ αρχήν, και άλλοι εκπρόσωποι του Φοβισμού στη συνέχεια, παρασύρθηκαν από τη χρήση των χρωμάτων, που μας δεν είναι το σημαντικότερο στοιχείο στην αφρικανική τέχνη.

Γενικά, η αντίδραση των καλλιτεχνών ήταν, είτε μας μορφικές αρετές μας αφρικάνικης τέχνης, είτε συναισθηματική και αισθησιακή και λιγότερο εικαστική. Σε κάποιες περιπτώσεις, τα προσωπεία παρέπεμπαν στα κοινωνικά προσωπεία και την υποκρισία, σε μας πάλι το στυλιζάρισμα του προσώπου σε μάσκα προσέδιδε τον χαρακτήρα μας αιωνιότητας ή μας διαχρονικότητας και, προφανώς, του δέοντος, ή μιαν απαισιόδοξη αντίληψη για τη ζωή.

Οπωσδήποτε η αισθητική είναι υποκειμενικό στοιχείο και η αντίληψη για το ωραίο είναι στοιχείο σχετικό που ποικίλλει τόσο από άτομο σε άτομο, όσο και από κοινωνία σε κοινωνία. Αυτό που είναι σίγουρο όμως, είναι ότι ένα άτομο που διάκειται ευνοϊκά απέναντι στο «άλλο», που έχει ευαισθησίες και καλλιέργεια, θα προσελκυστεί από το «αφηρημένο» στοιχείο μας αφρικανικής τέχνης, που φέρνει εμπρός μας μια ιδιαίτερα πλούσια πολιτιστική κληρονομιά, η οποία μαγνητίζει το μάτι και ενεργοποιεί τη φαντασία.
Η αφρικανική τέχνη ανακάλυψε πρώτη, πριν μας Ευρωπαίους, την αφηρημένη τέχνη. Ο Αφρικανός καλλιτέχνης μας δεν αντιλαμβάνεται το έργο του ως καλλιτεχνική δημιουργία. Η τέχνη δεν αποτελεί γι’ αυτόν ανάγκη ατομικής έκφρασης. Το έργο του δεν αποτελεί προσωπική του αντίληψη για τον κόσμο που τον περιβάλλει, αλλά έκφραση μας αντίληψης μας κοινότητας που δεν του αφήνει ιδιαίτερα περιθώρια για αυτοσχεδιασμό και εκδήλωση μας φαντασίας του. Στην Μαύρη Ήπειρο, η ιστορία μεταδίδεται από γενιά σε γενιά μέσα από την προφορική παράδοση. Η λατρεία των προγόνων είναι ιδιαίτερα σημαντική, και η συλλογική μνήμη μεταδίδεται από μας γονείς στα παιδιά μας. Το να πέσει μας πρόγονος στη λήθη είναι ισοδύναμο με το να απαρνηθεί κάποιος την αθανασία του. Για να γνωρίσει κάποιος την αξία μας αντικειμένου, καλό είναι να γνωρίζει τη χρήση του και μας τελετουργίες μας οποίες συμμετέχει.

Ο Bernard Dupaigne αναφέρει: «Αρνούμαι κατηγορηματικά την προβληματική του αντικειμένου τέχνης μέσα στην οποία θέλουμε να περιορίσουμε μας εκδηλώσεις μας κουλτούρας μας. Έχω την αίσθηση ότι βλέπω αντικείμενα ακρωτηριασμένα. Οι μάσκες για παράδειγμα, παρουσιάζονται ως γλυπτά. Ενώ πρόκειται για θεσμούς που ανήκουν στη σφαίρα του ιερού και αποτελούν πρεσβευτές μας συλλογικής μνήμης. Μας διηγούνται μια ιστορία, τη δική μας ιστορία. Η αισθητική μας δεν είναι αμελητέα, αλλά σε τελική ανάλυση είναι δευτερεύουσα. Η εκπαιδευτική μας συνεισφορά είναι πολύ περισσότερο σημαντική. Το καθήκον μας, όλων όσοι διαφυλάττουμε την αφρικανική παράδοση, είναι να τσακίσουμε τον ευρωπαϊκό τρόπο να κοιτάμε τα πράγματα, γεγονός που, αφού για πολύ καιρό αρνηθήκαμε την κουλτούρα μας, είναι σε φάση οικειοποίησης».

Σε αυτή τη συζήτηση που κατείχε σημαντική θέση στην τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα οφείλεται το γεγονός ότι η αφρικανική τέχνη – και αυτό που ονομάστηκε πρωτόγονη τέχνη ή πρωταρχική τέχνη αλλά και κάθε μη δυτική τέχνη – ήρθε πλησιέστερα στο μεγάλο κοινό.

cityculture.gr/ γράφει ο Παναγιώτης Καμπάνης*

* Ο Παναγιώτης Καμπάνης είναι Δρ. Αρχαιολόγος-Ιστορικός, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Μεταδιδακτορικός ερευνητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

…και να θυμάστε πάντα κάτι: όποια μάσκα κι αν φορέσεις στη ζωή, το βλέμμα μένει πάντα ακάλυπτο…