Pala d’ Oro: το σελάγισμα της βυζαντινής χρυσοχοΐας

H Pala d’ Oro είναι ένα antependium (είδος μετόπης) που βρίσκεται πίσω από την Αγία Τράπεζα της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου στη Βενετία. Σήμερα είναι διεθνώς αναγνωρισμένη ως ένα από τα πιο εκλεπτυσμένα και ολοκληρωμένα έργα που εκπέμπουν το σελάγισμα (ακτινοβολία, λάμψη) της δεξιοτεχνίας της βυζαντινής χρυσοχοΐας της εποχής των Κομνηνών.

Ο Συλβέστρος Συρόπουλος (περ. 1400 -περ. 1453), μέγας εκκλησιάρχης και διάκονος της Μεγάλης Εκκλησίας, θα συνοδεύσει τον Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο και την πολυπληθή αντιπροσωπεία των Βυζαντινών απεσταλμένων στη σύγκληση του συμβουλίου για την ένωση των Εκκλησιών που ξεκίνησε το 1438 στη Φερράρα, ως μέλος της αντιπροσωπείας του Οικουμενικού Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ιωσήφ Β΄. Θα μας αφήσει ένα πολυτιμότατο ημερολόγιο με το ταξίδι, τις συζητήσεις και τα διαδραματισθέντα στο συμβούλιο, που είναι γνωστό ως Απομνημονεύματα του Συλβέστρου Συρόπουλου, την πιο αυθεντική και αξιόπιστη πηγή για όσα συνέβησαν στην «Ενωτική ψευδοσύνοδο της Φεράρας-Φλωρεντίας» (1438-1439). Εκεί στο τέταρτο κεφάλαιο, ο Συρόπουλος περιγράφει την επίσκεψη της αντιπροσωπείας του Οικουμενικού Πατριάρχη στην εκκλησία του Αγίου Μάρκου, μετά από πρόσκληση του Δόγη της Βενετίας και τις εντυπώσεις τους από την Pala d’ Oro, η οποία περιγράφεται ως «θεία εικονογραφία του ιερού καλουμένου τέμπλου» που κατέπληττε του θεατές της με το πλήθος των πολύτιμων λίθων, του χρυσού, των σμάλτων, των εικόνων και της τέχνης της. Η αντιπροσωπεία του Οικουμενικού Πατριάρχη εξετάζοντας τις επιγραφές και τις παραστάσεις των Κομνηνών συνειδητοποίησε ότι όλα τα στολίδια και οι εικόνες της προέρχονταν από τη Μονή του Παντοκράτορος της Κωνσταντινούπολης και ότι λεηλατήθηκαν από τους Λατίνους της Δ’ σταυροφορίας, «κατά τον καιρόν της αλώσεως, ότε η Πόλις υπό των Λατίνων οίμοι εάλω» περιερχόμενα έτσι στην κατοχή τους σύμφωνα με το «νόμο της λείας», όπως λέγουν ειρωνικά. Έτσι για τους Λατίνους, η Pala d’ Oro που κατείχαν, αποτελούσε καύχημα και τέρψις και ηδονή «τοις μεν κεκτημένοις καύχημα και τέρψις εγγίνεται και ηδονή», ενώ για τους Βυζαντινούς που την έβλεπαν (και από τους οποίους αφαιρέθηκε), προξενούσε αθυμία και λύπη και κατήφεια «τοις δ’ αφαιρεθείσιν, αθυμία και λύπη και κατήφεια, ως και ημιν τότε συνέβη».
H Pala d’ Oro αποτελείται από ένα ορθογώνιο πλαίσιο μήκους 3,50 μ. και ύψους 2,10 μ. κατασκευασμένο από χρυσό, επίχρυσο ασήμι και σμάλτο, είναι χωρισμένη κατά το ύψος της σε δύο μέρη άνισου μεγέθους, με το κατώτερο να είναι το μεγαλύτερο και είναι διακοσμημένη και από τις δύο πλευρές με 83 σμαλτωμένες εικόνες, που εικονίζουν μία σκηνή ή μία προσωπικότητα από την Αγία Γραφή, 74 σμαλτωμένα μετάλλια και 38 χρυσά ανάγλυφα προτομών σε μικρογραφία. Φέρει επίσης 1927 πολύτιμους λίθους, όπως μαργαριτάρια, γρανάτες, σμαράγδια, ζαφείρια, αμέθυστους, ρουμπίνια, τοπάζια και καμέες.
Στο κέντρο του κατώτερου τμήματος παρουσιάζεται ο Χριστός ευλογών, περιστοιχιζόμενος από τους τέσσερις Ευαγγελιστές. Στην κάτω σειρά και στο κέντρο η Παναγία που έχει δεξιά την αυτοκράτειρα Ειρήνη την Αθηναία και αριστερά τον Δόγη της Βενετίας Faliero Ordelafo (αρχικά παρίστανε, όπως πιστεύεται, τον Αλέξιο Α΄ Κομνηνό ή τον Ιωάννη Β΄ Κομνηνό, αλλά το κεφάλι και το σκήπτρο επαναεπεξεργάστηκαν από τους Βενετούς για να σχηματίσουν τον Faliero Ordelafo. Είναι όμως άγνωστο γιατί δεν έκαναν το ίδιο και με την εικόνα της Ειρήνης της Αθηναίας). Σε οριζόντιες σειρές απόστολοι, προφήτες και άγγελοι, ενώ στην περιφέρεια παρουσιάζονται 27 σκηνές από τη Βίβλο, αλλά και σκηνές από το βίο του ευαγγελιστή Μάρκου.
Το επάνω μέρος είναι διακοσμημένο με επτά μεγαλύτερες σμαλτωμένες εικόνες με σκηνές από τη ζωή του Χριστού και τον Αρχάγγελο Μιχαήλ στο κέντρο.
Το 1102, ο Δόγης της Βενετίας Faliero Ordelafo παράγγειλε το κάτω μέρος της Pala d’ Oro στους τεχνίτες του σμάλτου των αυτοκρατορικών βυζαντινών εργαστηρίων της Κωνσταντινούπολης. Το επάνω μέρος της Pala d’ Oro λεηλατήθηκε από τους σταυροφόρους της Δ’ σταυροφορίας από την Κωνσταντινούπολη και προερχόταν από την Ιερά Μονή του Παντοκράτορος, όπου θάβονταν οι βυζαντινοί αυτοκράτορες. Το 1343, ο Δόγης της Βενετίας Andrea Dandolo διέταξε τα δύο μέρη να συνενωθούν σε ένα πλαίσιο και να διακοσμηθούν με τους πολύτιμους λίθους που κι αυτοί ήταν αποτέλεσμα της λεηλασίας της Κωνσταντινούπολης.
Για την Pala d’ Oro έχουν φτιαχτεί δύο εξωτερικά καλύμματα για να προστατεύεται. Το ένα αποδίδεται στον Francesco de Franceschi (15ος αιώνας) και είναι ακόμη σε χρήση, παρόλο που η Pala d’ Oro είναι τώρα μόνιμα ανοιχτή για το κοινό.
Σήμερα η Pala d’ Oro, όταν δεν τελούνται εκκλησιαστικές τελετές, στρέφεται με μηχανισμό προς την πίσω μεριά της αγίας τράπεζας και υπάρχει ένα μικρό εισιτήριο για να την δει κανείς. Όταν όμως τελούνται εκκλησιαστικές τελετές, η Pala d’ Oro στρέφεται προς το εκκλησίασμα. Όπως πολλοί πιστοί και επισκέπτες μαρτυρούν, το φως που εισέρχεται από τα παράθυρα της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου αντανακλάται από το χρυσό και τα ημιδιαφανή σμάλτα της Pala d’ Oro και δημιουργεί μπροστά της ένα χρυσό σύννεφο φωτός διάστικτο από τις χρωματιστές αναλαμπές των πολύτιμων λίθων.

Για περισσότερες πληροφορίες βλ. http://leipsanothiki.blogspot.gr/2013/01/48-pala-d-oro.html

cityculture.gr/ γράφει ο Παναγιώτης Καμπάνης*

* Ο Παναγιώτης Καμπάνης είναι Δρ. Αρχαιολόγος-Ιστορικός, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Μεταδιδακτορικός ερευνητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης