Στις αρχές του 2014, στο πλαίσιο του επετειακού εορτασμού της συμπλήρωσης είκοσι χρόνων από τότε που το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού άνοιξε για πρώτη φορά τις πύλες του στο κοινό της Θεσσαλονίκης διοργάνωσε την περιοδική έκθεση «Εκ Θεσσαλονίκης Φως», τιμώντας τη Θεσσαλονίκη ως γενέτειρα πόλη των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου. Πρόσφατα έγινε η παρουσίαση του επιστημονικού καταλόγου που συνόδευε την συγκεκριμένη έκθεση. Ποιοι ήταν οι βασικοί άξονες της έκθεσης, καθώς και του καταλόγου, την επιστημονική επιμέλεια των οποίων είχατε εσείς;
Η έκθεση, η οποία ήταν κυρίως φωτογραφική, είχε ως στόχο να παρουσιάσει τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν κατά τη διάρκεια της μεσοβυζαντινής περιόδου (8ος – 12ος αι.), τη συμβολή της Θεσσαλονίκης, τόπο καταγωγής και διαμόρφωσης της προσωπικότητας των Κυρίλλου και Μεθοδίου, το πνευματικό και πολιτιστικό υπόβαθρο της Κωνσταντινούπολης, τον «ομφαλό» του Κόσμου της περιόδου εκείνης, τη διπλωματική-ιεραποστολική-εκπολιτιστική δράση των δύο αγίων στους Σλάβους της σημερινής Κεντρικής Ευρώπης, καθώς και τη συμβολή τους στην επινόηση του γλαγολιτικού αλφαβήτου, με το οποίο μπόρεσαν να μεταφέρουν στους Σλάβους, όλο τον ποιητικό κόσμο των λειτουργικών βυζαντινών κειμένων, των ευαγγελικών και αποστολικών περικοπών, των κανονικών και νομικών κειμένων, καθώς και των ομιλιών των μεγάλων πατέρων της Εκκλησίας. Ιδιαίτερη βαρύτητα, όπως ήταν αναμενόμενο, δόθηκε στη διαμόρφωση του κυριλλικού αλφαβήτου από τους μαθητές τους και στο συνακόλουθο σταδιακό «εκβυζαντινισμό» και «εκχριστιανισμό» των Σλάβων.
Η έκθεση εμπλουτίστηκε από επιλεγμένο αρχαιολογικό υλικό. Η αρχαιότητα μέσα από τα κατάλοιπά της μας ταξίδεψε σε έναν πολυδιάστατο χώρο και μας πρόσφερε τη δυνατότητα να οραματιστούμε και να βιώσουμε κάτι από την καθημερινότητα των ανθρώπων του παρελθόντος. Τα αρχαιολογικά ευρήματα, τα οποία συναποτελούσαν ένα επιβλητικό και πολύμορφο σύνολο της μεσοβυζαντινής Θεσσαλονίκης και της ευρύτερής της περιοχής, είχαν ως σκοπό να αναδείξουν, στο μέτρο του δυνατού, την ατμόσφαιρα της εποχής μέσα από την υποβλητικότητα που αυτά εκφράζουν και να μετατρέψουν το Χρόνο σε έναν μοχλό αναστοχασμού και τρόπο ανασυγκρότησης των αξιών της ζωής.
Στις μέρες μας, όπου όλοι σχεδόν βιώνουμε μια πολυδαίδαλη πραγματικότητα, γίνεται όλο και πιο επιτακτική η ανάγκη να συνδέσουμε τον πολιτισμό που κληρονομήσαμε με τη δική μας ζωή και να δημιουργήσουμε γέφυρες μεταξύ των «…περασμένων, των τωρινών και των μελλούμενων…», όπως γράφει και ο Άγγλος νομπελίστας συγγραφέας William Butler Yeats το 1927, στο έργο του «Ταξιδεύοντας στο Βυζάντιο».
Ο 9ος αιώνας, η εποχή κατά την οποία έζησαν και έδρασαν οι Κύριλλος και Μεθόδιος, αποτελεί ορόσημο για την Ανατολή και τη Δύση.
Το κακό για την Ιστορία είναι ότι ενώ το παρελθόν συνέβη πραγματικά, αυτό που διασώζεται δεν είναι τίποτε άλλο εκτός από σημειώσεις που κάποιος είχε κρατήσει. Συνήθως από τους νικητές, μιας και οι πόλεμοι πρωταγωνιστούν σε όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης Ιστορίας και οι αναμνήσεις γράφονται από αυτούς που δεν σκοτώθηκαν στον πόλεμο.
Τέσσερα είναι τα μεγάλα γεγονότα που μας απασχόλησαν στην έκθεση, στον κατάλογο και στο συνέδριο. Η εικονομαχική κρίση που άλλαξε τις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας. Για καθαρά λόγους ματαιοδοξίας και εξουσίας, όπως γράφει και ένας ανώνυμος ποιητής:
«…ο εις τον άλλον έσφαζε συχνά τον κάθε χρόνον,
χωρίς θελήματος θεού ελάμβανον τον θρόνον.
Οι μεν ήσαν αιρετικοί, άλλοι πνευματομάχοι,
και άλλοι άπαξ άθεοι, άλλοι εικονομάχοι∙
σχισματικοί και ασελγείς με φθόνον ζυμωμένοι,
φόβον Θεού δεν είχασιν, απ’ όλους μισημένοι∙
διώκται των χριστιανών, παντός μοναστηρίου
και δια τούτο έλαβον και την οργήν Κυρίου…»
Τα άλλα τρία γεγονότα είναι τα τρία σχίσματα ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή. Το θρησκευτικό που είναι και το πιο γνωστό, το γεωγραφικό, όταν οι Σλάβοι κατέλαβαν τα εδάφη της κεντρικής Ευρώπης και χώρισαν ουσιαστικά την αυτοκρατορία στα δυο και ιδιαίτερα το πολιτικό, όταν ο Καρλομάγνος στέφθηκε αυτοκράτορας της δυτικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ο μέχρι τότε μονοκέφαλος αετός, σύμβολο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, έγινε δικέφαλος και αντιπροσώπευε πλέον το ανατολικό τμήμα, που σταδιακά άρχισε να σχηματίζει το Βυζάντιο.
Εκείνο που θα πρέπει να τονίσω είναι το όραμα του Καρλομάγνου. Μια ενιαία δυτική αυτοκρατορία, με έδρα τη Γερμανία, μια γλώσσα, μια θρησκεία και ένα νόμισμα. Μήπως τελικά πραγματοποιήθηκε το όραμά του μετά από 12 αιώνες;
Κάθε φορά που σβήνουν τα φώτα μιας έκθεσης, το μόνο που απομένει είναι ο κατάλογος που θα διατηρήσει το μήνυμα της έκθεσης και μετά το τέλος της. Η έκδοση του καταλόγου, ο οποίος θα συνόδευε την έκθεση, αφού πέρασε από πολλά στάδια, ήρθε ετεροχρονισμένα λόγω έλλειψης των απαιτούμενων κονδυλίων τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή και θα πρέπει να ομολογήσω ότι η πραγματοποίηση της έκδοσης αποτέλεσε στόχο, κάτι σαν προσωπικό στοίχημα, της διευθύντριας του ΜΒΠ κ. Α. Τσιλιπάκου.
«Εκ Θεσσαλονίκης Φως». Όπως κάθε έκθεση έτσι και η συγκεκριμένη, είχε ένα τετραπλό στόχο. Το «προϊόν» που παράγεται, πρέπει να είναι πάνω από όλα πολιτιστικό, αλλά ταυτόχρονα και εκπαιδευτικό, τουριστικό και κατά κάποιο τρόπο «διπλωματικό». Όλοι οι συντελεστές πιστεύουμε ότι η έκθεση μαζί με τις παράλληλες εκδηλώσεις που τη συνόδευαν πέτυχε τον δικό της στόχο.
Η κυριλλική γραφή αναμφισβήτητα αποτελεί ένα δίαυλο πνευματικής επικοινωνίας με πολλαπλές εκφάνσεις. Το αλφάβητο που επινόησαν οι δύο Θεσσαλονικείς αδελφοί, δύο προσωπικότητες οραματιστών, που ήταν οι κατεξοχήν φορείς ενός πνεύματος διάνοιξης πνευματικών οριζόντων, συγκαταλέγεται στις πιο πολύτιμες και ανθεκτικές στο χρόνο πολιτιστικές συνεισφορές της Βουλγαρίας στην κληρονομιά της Ευρώπης, ενώ μερικά από τα καλύτερα έργα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας έχουν γραφεί με τα κυριλλικά γράμματα. Σε τι διακρίνετε εσείς την πιο ουσιαστική συνεισφορά του πνευματικού έργου των Κυρίλλου και Μεθοδίου;
Ο Λέων ο Μαθηματικός και Φιλόσοφος, δάσκαλος του Κωνσταντίνου-Κυρίλλου στη Σχολή της Μαγναύρας και Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης αργότερα, σε ένα από τα πολλά συγγράμματά του αναφέρει ότι: «τα γράμματα του αλφαβήτου που θεωρούνται ως ιερές και απόλυτες αξίες δεν είναι παρά σημεία που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως σύμβολα για την κατανόηση αντικειμενικών μαθηματικών νόμων και αρμονικών γεωμετρικών σχέσεων».
Με τη γνώση αυτή ο Κωνσταντίνος-Κύριλλος ανέδειξε το προφορικό ιδιόλεκτο των σλαβικών ομάδων σε μια γραπτή γλώσσα με έναν ιδιαίτερο γραφικό κώδικα.
Το πρώτο αλφάβητο, γνωστό ως γλαγολιτικό, ήταν κατάλληλο να εκφράζει όλους τους φθόγγους της σλαβικής γλώσσας και ανταποκρινόταν στις φωνητικές ιδιαιτερότητες των διαφόρων διαλέκτων. Ο Κωνσταντίνος-Κύριλλος δημιούργησε ένα αλφάβητο με 38 γράμματα, δηλαδή ένα γράμμα για κάθε ήχο της σλαβικής γλώσσας. Η γλαγολιτική γραφή δεν ταιριάζει με κανένα άλλο γνωστό αλφάβητο. Η έρευνα σήμερα παραδέχεται ότι πρόκειται για μια πρωτότυπη επινόηση. Η φανερή ομοιότητα των γραμματόσχημων συμβόλων της γλαγολιτικής με τα σύμβολα που χρησιμοποιούσαν οι αλχημιστές της εποχής, καθώς και με άλλες «μυστικές» και «απόκρυφες» γραφές, αποτελεί πηγή μεγάλης αντιπαράθεσης.
Το κυριλλικό αλφάβητο που βασίζεται στη μεγαλογράμματη ελληνική γραφή, και δεν έχει καμία σχέση με το γλαγολιτικό, ούτε καν οπτική, αναπτύχθηκε πιθανότατα στην λογοτεχνική σχολή της Πρεσλάβας στην ΒΑ Βουλγαρία. Η θεωρία αυτή ενισχύεται και από το γεγονός ότι το κυριλλικό αλφάβητο αντικατέστησε σχεδόν ολοκληρωτικά το γλαγολιτικό στην περιοχή αυτή στα τέλη του 10ου αι., ενώ η λογοτεχνική σχολή της Αχρίδας συνέχισε να χρησιμοποιεί το γλαγολιτικό μέχρι και τον 12ο αι. Αν θεωρήσουμε, όπως πιστεύουν πολλοί, ότι η επινόηση του αλφαβήτου αποτέλεσε το μεγαλύτερο επίτευγμα του Κωνσταντίνου-Κυρίλλου, η γρήγορη απόρριψη και αντικατάστασή του, πως θα έπρεπε να την ερμηνεύσουμε;
Ένας από τους λόγους της αντικατάστασης του αλφαβήτου, το οποίο αποτελεί μέχρι σήμερα το γραφικό σύστημα που χρησιμοποιεί ολόκληρος ο σλαβικός κόσμος, και αρκετοί λαοί της Ασίας, θεωρείται η μεγαλύτερη απλότητα και ευκολία χρήσης του. Λυπάμαι όμως όταν διαπιστώνω ότι κάποιοι σλαβικοί λαοί, κυρίως της κεντρικής Ευρώπης, θυσίασαν ένα πλούσιο και καλά δομημένο αλφάβητο στο βωμό της δυτικοποίησής τους. Από την glagolica περάσαμε στην cirilica και κατόπιν στην latinica. Τι ακολουθεί άραγε;
Έχετε ασχοληθεί με τα φυλακτά της ύστερης αρχαιότητας και ιδιαίτερα με τον τρόπο που αυτά διατηρήθηκαν και μετασχηματίστηκαν από την πρώτη χριστιανική κοινωνία. Για το έτος 2016-17 σε συνεργασία καθηγητή Christopher Faraone του Πανεπιστημίου του Chicago, προετοιμάζετε την πραγματοποίηση ενός διεθνούς συνεδρίου με θέμα τους «Μαγικούς εγχάρακτους λίθους της ύστερης αρχαιότητας και της βυζαντινής περιόδου». Επιθυμία σας είναι να πραγματοποιηθεί στη Θεσσαλονίκη και συγκεκριμένα στο ΜΒΠ;
Η ενασχόλησή μου με τον «μαγικό» κόσμο των φυλακτών ξεκίνησε πριν από μια 15ετια περίπου και θα εξακολουθήσει για πολύ ακόμη να με απασχολεί. Τόσο η διδακτορική μου διατριβή, όσο και πολλά άρθρα μου και δραστηριότητες, είχαν ως αντικείμενο μελέτης και έρευνας τα φυλακτά και ιδιαίτερα τη διαχρονική αδυναμία των ανθρώπων να αντιμετωπίσουν τους δυο δυνάστες της ζωής, τον Φόβο και την Ελπίδα όπως πολύ εύστοχα διατύπωσε ο Λουκιανός το 2ο αι. μ.Χ.
Το συγκεκριμένο συνέδριο αποτελεί έναν θεσμό, που πραγματοποιείται ανά τακτικά χρονικά διαστήματα σε διάφορες πόλεις του κόσμου. Στο συνέδριο του Λονδίνου το 2006, που είχα παραβρεθεί, είχα τη χαρά να γνωρίσω από κοντά όλα τα μεγάλα ονόματα του επιστημονικού χώρου και το σπουδαιότερο από όλα να γίνω αποδεκτός από την ομάδα τους. Με την μοναδική συμπεριφορά τους μ’ έκαναν να αισθανθώ «σημαντικός». Ήμουν ο μοναδικός Έλληνας επιστήμονας (και εξακολουθώ να είμαι) που ασχολούταν με το συγκεκριμένο θέμα μελετώντας το και με την ματιά ενός βυζαντινολόγου. Επίσης, ήμουν και ο νεότερος όλων, κάτι που τους έκανε να με αγκαλιάσουν και να με «υιοθετήσουν».
Όπως καταλαβαίνετε, μιλάμε για σουρεαλιστικές καταστάσεις για έναν Έλληνα επιστήμονα που έμαθε ότι για να πάρει έστω και το ελάχιστο θα πρέπει πρώτα να δώσει τα μέγιστα.
Φυσικά και αποτελεί επιθυμία μου, τόσο το συνέδριο όσο και κάποια έκθεση που θα το συνοδεύει, να πραγματοποιηθούν στη Θεσσαλονίκη και συγκεκριμένα στο ΜΒΠ. Δυστυχώς όμως αυτό δεν εξαρτάται από εμένα. Τα μουσεία στην Ελλάδα λειτουργούν ως απλές δημόσιες υπηρεσίες και οι τελικές αποφάσεις αφορούν αποκλειστικά τις εκάστοτε διευθύνσεις. Οι δυσκολίες δεν περιορίζονται στις ιδέες και στην υλοποίησή τους, αλλά κυρίως στον τρόπο που αυτές θα γίνουν αποδεκτές από την εκάστοτε Διεύθυνση, η οποία συνήθως δεν αντιπροσωπεύεται από το καλύτερο επιστημονικό δυναμικό, αλλά από το καλύτερο κομματικό αξιοποιήσιμο ανθρώπινο απόθεμα. Βέβαια η άποψή μου αυτή δεν αφορά το σύνολο. Πάντα θα υπάρχει μια ρωγμή σε όλα, από όπου θα μπαίνει μέσα το φως. Υπάρχουν και θα υπάρχουν πάντα κάποιοι που θα επιλέγουν να παίρνουν από τους βωμούς του παρελθόντος τη φωτιά και όχι τις στάχτες. Σε αυτούς στηρίζομαι.
Το 2005 το ΜΒΠ βραβεύθηκε ως το καλύτερο μουσείο της Ευρώπης, μια διάκριση που μέχρι στιγμής δεν κατόρθωσε κανένα άλλο ελληνικό μουσείο να λάβει. Η επιτυχία δεν ανήκε σε έναν μόνο αλλά ήταν συλλογική και ανήκε σε όλους τους εργαζόμενους όλων των ειδικοτήτων. Μέρος της ομάδας αυτής υπήρξα και εγώ, κάτι που με κάνει να νιώθω υπερήφανος και έχει γραφεί ήδη στο βιογραφικό μου με χρυσά γράμματα. Για πολλά χρόνια αποτελούσαμε μια συμπαγή ομάδα που συνεργαζόταν με ομοψυχία και συναδελφικότητα, έτσι όπως μας δίδαξε η πρώτη διευθύντρια του μουσείου η αείμνηστη κ. Ευτυχία Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, μια πραγματική δεύτερη μάνα για πολλούς από εμάς.
Σήμερα 10 χρόνια μετά, μετά λύπης μου διαπιστώνω ότι η ομάδα δεν είναι πλέον τόσο συμπαγής, μιας και οι προσωπικές διαφορές και μια αναπάντεχη έκρηξη αλαζονείας και εγωισμού, υπερνίκησαν την ομαδικότητα. Παρόλα αυτά προσπαθούμε να διατηρήσουμε τον πήχη, ο οποίος το 2005 ανέβηκε τόσο ψηλά, στο ύψος του. Δεν έχουμε κανένα δικαίωμα να τον κατεβάσουμε στο ανάστημά μας, μόνο και μόνο για να αισθανόμαστε άνετα.
Το φορτίο που κουβαλάμε όλοι οι υπάλληλοι, όλων των ειδικοτήτων, είναι τεράστιο και πρέπει να το αντιμετωπίζουμε καθημερινά με ευλάβεια και σεβασμό. Όπως συμβαίνει σχεδόν πάντα, κάποιοι δώσαμε και κάποιοι απλώς πήραν και εξακολουθούν να παίρνουν. Αυτό όμως δεν πρέπει να αποτελέσει ανασταλτικό παράγοντα της απαιτούμενης εξέλιξης της έρευνας, της μελέτης και της προβολής. Πάντα ο μαέστρος θα γυρνά την πλάτη του στο κοινό καθ’ όλη τη διάρκεια μιας συναυλίας, υπερτονίζοντας ότι αυτός είναι που συντονίζει και πάντα μετά το πέρας θα γυρνά την πλάτη του στην ορχήστρα για να εισπράξει το χειροκρότημα από το κοινό.
Για να επανέρθω στο συνέδριο, η Θεσσαλονίκη ευτυχώς διαθέτει αρκετούς εναλλακτικούς χώρους πολιτισμού, όπου μπορούν να διεξαχθούν διάφορες πολιτιστικές δράσεις.
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ
Ο Παναγιώτης Καμπάνης είναι απόφοιτος του Αρχαιολογικού Τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Βελιγραδίου και Διδάκτορας της Ιστορίας και του Πολιτισμού της Ύστερης Αρχαιότητας, του τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας της Σχολής Επιστημών του Ανθρώπου του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Το θέμα της διατριβής του: «Τα φυλακτά της Ύστερης αρχαιότητας, η διατήρηση και ο μετασχηματισμός τους από τη χριστιανική κοινωνία».
Εδώ και 25 χρόνια εργάζεται ως Αρχαιολόγος στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, που υπάγεται στο Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας & Αθλητισμού.
Στην μέχρι τώρα καριέρα του έχει επιμεληθεί πάνω από 47 αρχαιολογικές εκθέσεις, 12 σύγχρονης τέχνης και σημαντικό αριθμό πολιτιστικών εκδηλώσεων. Έχει γράψει 8 βιβλία-μονογραφίες, δημοσίευσε πάνω από 40 άρθρα σε διάφορα διεθνή περιοδικά, επιμελήθηκε ή συμμετείχε σε 6 ψηφιακές εκδόσεις και είναι ενεργό μέλος σε 16 Ιδρύματα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Συνέντευξη στη Ζντράβκα Μιχάιλοβα.