Σιμωνίς Παλαιολογίνα – Nemanjić,
τοιχογραφία στην Ι. Μονή της Gračanica, Κόσσοβο, 1321
720 χρόνια πριν, τον Απρίλιο του 1299, στην πόλη της Θεσσαλονίκης τελέστηκαν οι γάμοι της βασιλόπαιδος Συμωνίδας, μοναδικής κόρης του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β΄ του Παλαιολόγου, με τον κράλη της Σερβίας Στέφανο Ούρος Β΄ Μιλούτιν. Ήταν ένας γάμος πολιτικής σκοπιμότητας, με τον οποίο η βυζαντινή διπλωματία μετέτρεπε έναν ισχυρό εχθρό σε ισχυρό φίλο. Η φιλόδοξη σύζυγός του Ανδρόνικου και μητέρα της Σιμωνίδας, Ειρήνη η Μομφερατική, ήταν αυτή που είχε συλλάβει το σχέδιο αυτής της συμμαχίας. Αρχικά προόριζε για σύζυγο του κράλη την αδελφή του συζύγου της Ευδοκία, αλλά όταν εκείνη αρνήθηκε, έγινε η Σιμωνίδα «συμμαχίας βαρβάρου τεκμήριον».
Το Βυζάντιο απλωμένο σε τρεις ηπείρους το περικύκλωναν πάντα πολλοί και διαφορετικοί εχθροί. Κάποιους από αυτούς τους αντιμετώπιζε με τα όπλα και άλλους με τη διπλωματία. Τα όπλα της διπλωματίας ήταν ποικίλα. Ανάλογα με τον εχθρό που είχαν να αντιμετωπίσουν, χρησιμοποιούσαν και το κατάλληλο μέσο. Τα όπλα αυτά ήταν η επίδειξη του πλούτου που είχε ο θρόνος, η δωροδοκία, ο εκχριστιανισμός, εμπορικά προνόμια και οι γάμοι. Η πρακτική των γάμων ξεκινά από νωρίς και συνεχίζεται μέχρι τον 13ο και 14ο αιώνα.
Οι γάμοι γίνονταν είτε με ξένες πριγκίπισσες που παντρεύονταν αυτοκράτορες, είτε με βυζαντινές πριγκίπισσες που παντρεύονταν ξένους αρχηγούς κρατών. Οι πριγκίπισσες του Βυζαντίου ήταν μεγαλωμένες μέσα στην χλιδή και τις ανέσεις, πορφυρογέννητες, κομψές, με τρόπους και εκλεπτυσμένη συμπεριφορά. Πολλές φορές όμως αναγκάστηκαν να υπηρετήσουν την εξωτερική πολιτική της Βασιλεύουσας υποκύπτοντας σε ένα γάμο, αταίριαστο καμιά φορά και εντελώς ξένο στην νοοτροπία και στον πολιτισμό τους. Όμως η στάση που κρατούσαν στο νέο τους περιβάλλον, η «θυσία» τους, έσωσε πολλές φορές την Βασιλεύουσα από τα στίφη των βαρβάρων και απολίτιστων λαών. Αυτοί οι γάμοι ήταν το εχέγγυο φιλίας ανάμεσα στο Βυζάντιο και τους βαρβαρικούς λαούς. Οι πριγκίπισσες επηρέαζαν θετικά τον ηγεμόνα, ο οποίος για χάρη τους δεν παρενοχλούσε πια την αυτοκρατορία.
Την πάντρεψαν σε ηλικία 5 ετών!!!
Κατάλληλη ηλικία μιας κοπέλας για γάμο θεωρούνταν πως ήταν γύρω στα 13, όμως σε κάποιες περιπτώσεις επιτρεπόταν να τελεστεί πρώτα το συνοικέσιο και να επακολουθήσει ο γάμος αρκετά χρόνια αργότερα.
Όχι όμως και στην περίπτωση της πανέμορφης Σιμωνίδας, η οποία ήταν μόλις 5 ετών και ο σύζυγός της Στέφανος 45.
Η Σιμωνίδα υποτάχτηκε στην πικρή μοίρα της και έγινε η κράλαινα των Σέρβων. Για 15 χρόνια «δοκιμάστηκε σκληρά, εκεί όπου δώρο πολύτιμο είχε σταλεί». Αν και ο κράλης είχε συμφωνήσει με τις επιταγές της Εκκλησίας και του Παλατιού, σχετικά με το νεαρό της ηλικίας της Σιμωνίδας, λόγω της εξαιρετικής της ομορφιάς δεν τήρησε τον λόγο του και με μοναδική βιαιότητα «πήρε αυτό που νόμιζε ότι του ανήκε». Η μικρή κοπέλα μπορεί να γλύτωσε το θάνατο, όχι όμως και την ατεκνία, κάτι για το οποίο ο Στέφανος μετάνιωσε πολύ αργότερα.
Όταν το 1315 πέθανε στη Δράμα η Ειρήνη η Μομφερατική, η Σιμωνίδα που συνόδευσε τη σωρό της μητέρας της από τη Δράμα στην Κωνσταντινούπολη, αποφάσισε να μην επιστρέψει στη Σερβία. Κατέφυγε σε κάποιο μοναστήρι των Σερρών και αναζήτησε τη λύτρωση στο μοναχικό σχήμα. Ο Μιλούτιν όμως απείλησε να κηρύξει πόλεμο κατά του Βυζαντίου, αν ο πατέρας της δεν την ανάγκαζε να επιστρέψει κοντά του. Ο αδελφός της, ο «θεοφιλέστατος και ευσεβέστατος» καίσαρας Δημήτριος, πήγε στο μοναστήρι, έσκισε τον πέπλο της μοναχής Ευδοκίας – Σιμωνίδας και την υποχρέωσε να ακολουθήσει τη σερβική αποστολή, που θα την οδηγούσε πίσω στο σκληρό και αδυσώπητο καθήκον της.
Η Σιμωνίδα έμεινε άλλα 6 χρόνια στη Σερβία, μέχρι το 1321 που πέθανε ο κράλης και σύζυγός της. Επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, όπου ξαναντύθηκε το μοναχικό σχήμα και τελείωσε τις μέρες της στο μοναστήρι του Αγίου Ανδρέα.
Σιμωνίς Παλαιολογίνα- πως προέκυψε το παράξενο αυτό όνομα
Ο χρονικογράφος Γεώργιος Παχυμέρης ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με την ιστορία της μικρής πριγκίπισσας. Σε μια σύντομη διήγηση εξηγεί πώς δόθηκε στη Σιμωνίδα αυτό το περίεργο όνομα. Ο Ανδρόνικος ο Β΄ ήταν πολύ στενοχωρημένος για την απώλεια δύο ή τριών κοριτσιών, τα οποία πέθαναν σχεδόν αμέσως μετά τη γέννησή τους. Είχε ήδη γιούς, αλλά επιθυμούσε και κόρες. Όταν γεννήθηκε η Σιμωνίδα, από τον φόβο μην επαναληφθούν τα ίδια, άκουσε τη συμβουλή μιας γυναίκας που του πρότεινε να θέσει το παιδί κάτω από την προστασία ενός αγίου με τον εξής τρόπο: να πάρουν τις εικόνες των δώδεκα Αποστόλων και να ανάψουν μπροστά τους δώδεκα κεριά ίσου μήκους. Μέχρι να σβήσουν τα κεριά, έπρεπε να ψάλλονται ύμνοι για τη σωτηρία της νεογέννητης και να προσέξουν μπροστά σε ποια εικόνα θα σβήσει το τελευταίο κερί. Το όνομα αυτού του αποστόλου θα έδιναν στο παιδί, ο οποίος θα αναλάμβανε και την προστασία του. Το τελευταίο κερί έσβησε μπροστά στην εικόνα του Σίμωνα Πέτρου κι έτσι το κορίτσι ονομάστηκε Σιμωνίδα.
Ο ιστορικός ωστόσο παρατηρεί ότι το επεισόδιο αυτό, που δείχνει την αγωνία του πατέρα για τη ζωή της κόρης του, σε συνδυασμό με το συνοικέσιο, με το οποίο ύστερα από 5 χρόνια θυσίαζε το πεντάχρονο παιδί στον βωμό του πολιτικού συμφέροντος, δείχνει την έκταση του αδιεξόδου στο οποίο είχε περιέλθει ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος στην εξωτερική πολιτική του.
Η Σιμωνίδα, τόσο με την μυθική ομορφιά της, όσο και με τη στάση που κράτησε απέναντι στο σύζυγό της, κατάφερε να αποκτήσει τη συμπάθεια όλου του σερβικού λαού.
Στην Ι. Μονή της Gračanica, στο Κόσσοβο, βρίσκεται ζωγραφισμένο το μοναδικό σωζόμενο πορτρέτο της, το οποίο σύμφωνα με κάποιους μελετητές αποτελεί και μία από τις πιο πολύτιμες τοιχογραφίες της σερβικής μεσαιωνικής ζωγραφικής. Σύμφωνα με τον θρύλο, κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, κάποιος αρμπάνας (μουσουλμάνος Αλβανός) μη αντέχοντας την εκπάγλου κάλλους εικόνα, προσπάθησε να της βγάλει τα μάτια.
Το γεγονός αυτό, χρόνια αργότερα, το 1907, ο διάσημος Σέρβος ποιητής Milan Rakić κατέγραψε σε ένα ποίημα με το οποίο «ξαναγέννησε» και έφερε στη δημοσιότητα την ξεχασμένη ιστορία της πανέμορφης και πολύπαθης Σιμωνίδας.
Milan Rakić, Σιμωνίς
Κατέστρεψαν τα μάτια σου, όμορφη εικόνα!
Ένα βράδυ, σε μια πέτρινη πλάκα,
γνωρίζοντας ότι κανείς δεν τον βλέπει εκείνη τη στιγμή,
ο αρμπάνας σου έβγαλε τα μάτια με ένα μαχαίρι.
Αλλά δεν άγγιξε με το χέρι του
το πρόσωπό σου, ούτε το στόμα σου,
ούτε το χρυσό στέμμα, ούτε το βασιλικό πέπλο,
κάτω από το οποίο κρύβονται τα πυκνά μαλλιά σου.
Και τώρα στην εκκλησία, πάνω στον πέτρινο στύλο,
σε μια ξεφτισμένη τοιχογραφία,
ενώ φαίνεσαι ήρεμη και θλιμμένη
φωτίζεις απαστράπτουσα όλο τον περίγυρο σου.
Και όπως σβήνουν τα αστέρια, στέλνοντας
το λιγοστό τους φως στους ανθρώπους,
καθώς εκείνοι βλέπουν τη λάμψη, το σχήμα και το χρώμα,
τα μακρινά αστέρια που δεν υπάρχουν πια,
έτσι και για εμένα, από το σκοτεινό τοίχο,
θα λάμψουν τώρα, λυπημένη Σιμωνίδα,
τα εδώ και καιρό κατεστραμμένα σου μάτια!*
* Μετάφραση από τα σέρβικα, Παναγιώτης Καμπάνης
Πρόκειται στην ουσία για ένα πατριωτικό λυρικό ποίημα που ανήκει σε έναν κύκλο ποιημάτων, τα οποία εκθειάζουν το παρελθόν και τον πολιτισμό του σερβικού λαού.
Μέσα από την θλίψη και τον πόνο της Σιμωνίδας, ο ποιητής επιθυμεί να εκφράσει τη θλίψη ολόκληρου του σερβικού έθνους, επειδή τα πολιτιστικά του αγαθά καταστράφηκαν από τον εχθρό.
Ο αρμπάνας καταστρέφοντας τα μάτια της τοιχογραφίας, εκφράζει ένα αίσθημα μίσους για ένα έθνος και την παράδοσή του. Προσβάλλοντας την εκκλησία, το μοναστήρι, επιτίθεται σε ολόκληρο το σερβικό έθνος και θέλει να δείξει τη δύναμή του.
Ζωή Καρέλλη, «Σιμωνίς, ἡ βασιλόπαις τοῦ Βυζαντίου»
«Τίποτα δεν πληρώνεται πιο ακριβά από την εξουσία κι όσο μεγαλύτερη, τόσο κι ανήμερη αυξαίνει», γράφει η γνωστή θεσσαλονικιά ποιήτρια Ζωή Καρέλλη.
Με οδηγό το ποίημα του Rakić, το οποίο είχε ήδη μεταφραστεί στα Γαλλικά και στα Γερμανικά, η Καρέλλη επισκέφθηκε την Ι. Μονή της Gračanica, όπου μαγεύτηκε και η ίδια από την ομορφιά της Σιμωνίδας, αλλά κυρίως με τον ρόλο που διάλεξε η Ιστορία γι αυτήν.
Η Σιμωνίδα ήταν ένα πρότυπο θέλησης, υποταγής και προσήλωσης σε ένα υψηλό ιδανικό, μια μάρτυρας που θυσιάστηκε για το καλό της πατρίδας της. Επίσης, αποτέλεσε σύμβολο της γυναικείας κακοποίησης, της παιδεραστίας και της ενδοοικογενειακής βίας.
Το 1965, η Καρέλλη αποφάσισε να μεταφέρει στο θέατρο την ιστορία της Σιμωνίδας, συμβάλλοντας με τον δικό της τρόπο στη διατήρηση της μνήμης.
Μέσα από το θεατρικό της αυτό έργο, αισθάνεται κανείς μια μυστηριώδη αναβίωση, ποιος ξέρει μέσα από ποια κύτταρα και κάτω από ποιους νόμους κρυφής κληρονομικότητας, των εσωτερικών συγκρούσεων μιας άλλης εποχής, που η συγγραφέας κατορθώνει, να φέρει πιο κοντά μας, καθιστώντας το δράμα της βυζαντινής βασιλόπαιδος, σε δράμα όλων των γυναικών διαχρονικά.
cityculture.gr / Σιμωνίς Παλαιολογίνα – Nemanjić, η πανέμορφη βασιλοκόρη που την πάντρεψαν σε ηλικία 5 ετών / Παναγιώτης Καμπάνης*
* Ο Παναγιώτης Καμπάνης είναι Δρ. Αρχαιολόγος-Ιστορικός, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Μεταδιδακτορικός ερευνητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Η αφίσα του έργου
Το έργο «Σιμωνίς, η βασιλόπαις του Βυζαντίου», ανέβηκε στην Κεντρική Σκηνή της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών τον Οκτώβριο του 1966, σε σκηνοθεσία του Σπύρου Ευαγγελάτου και σε σκηνικά του γνωστού ζωγράφου Δημήτρη Μυταρά. Δόθηκαν μόλις 17 παραστάσεις, τις οποίες παρακολούθησαν 12.091 θεατές.
Από τότε, το πέπλο της λήθης σκέπασε για μια ακόμη φορά, την μοναδική προσωπικότητα της Σιμωνίδας.
