Η Ιαπωνική αισθητική στην πρακτική καθημερινότητα και στην τέχνη- κυρίως του θεάτρου, σκιάς ομιχλώδες φως, ονειρώδικη αίσθηση της ομορφιάς που είναι κρυμμένη στα πρόσωπα, στα ρούχα, στα αντικείμενα, στην πατίνα του χρόνου. Ασάφεια, νηφαλιότητα, καλαισθησία, γαλήνια λεπτότητα, αξίες της γιαπωνέζικης- ανατολίτικης αισθητικής σε μια θεωρητική και βιωματική προσέγγιση σύγκρισης με τα Δυτικά πρότυπα ομορφιάς και αισθητικής. Σάμπι, ομορφιά της σκουριάς. Ουάμπι,κομψή,διακριτική καλαισθησία.
Δοκίμιο και φιλοσοφική μελέτη με μια νότα ποιητικής έκφρασης, του αισθητικού φαινομένου της ομορφιάς με διάθεση αυτοπροσδιορισμού, σύγκλισης αλλά και διατήρησης στοιχείων μιας τόσο λεπτής, πολυσύνθετης ιδιαιτερότητας και ενός αρχαίου παρελθόντος.
Ο συγγραφέας μελετά ένα σύστημα σκέψης που οριοθετεί την αξία της ομορφιάς στο ημίφως και τις σκιές, προβάλλοντας ταυτόχρονα το αισθητικό αποτέλεσμα της κουλτούρας αυτής, στην τέχνη της ζωγραφικής, του θεάτρου,της ενδυμασίας, των αντικειμένων και του χώρου. Διαπιστώνει πως οι εξελίξεις και τα Δυτικά πρότυπα εμβολίζουν την Ιαπωνική κουλτούρα αλλοιώνοντας πολλές από τις αξίες μιας αλλοτινής καθημερινότητας, προτείνει μια προσαρμογή υπό όρους -αισθητικής κυρίως- στις ανέσεις της Δύσης, πράγμα δύσκολο και εύχεται οι σκιές της Ιαπωνικής φιλοσοφικής αισθητικής να διατηρηθούν –έστω στη λογοτεχνία το χώρο της φαντασίας και του ονείρου.
Με εξομολογητικό ύφος και σε πρώτο πρόσωπο αφηγείται πώς ο ίδιος προσπάθησε να λύσει ζητήματα ανέσεων και αισθητικής στο χώρο του σπιτιού του και γενικεύει συγκρίνοντας νοοτροπίες και αισθητική της Δύσης με τη φιλοσοφικού χαρακτήρα Ανατολίτικη σκέψη. Η περιγραφή του Ιαπωνικού σπιτιού, των αντικειμένων, των συνηθειών, τελετουργίες όπως αυτή του τσαγιού, η καλαισθησία της ενδυμασίας και η επιλογή των χρωμάτων, η τέχνη του θεάτρου Νο και Καμπούκι, το κουκλοθέατρο Μπουνράκου, η μάσκα, το μακιγιάζ, η αισθητική των φαγητών και των απολαύσεων που προσφέρει το ημίφως και η ασαφής αίσθηση του σκοτεινού εσωτερικού χώρου, δίνονται με μια ποιητική και εκλεπτυσμένη παρατήρηση. Αρχιτεκτονική, αισθητική της γυναικείας ομορφιάς και των αντικειμένων, καθημερινότητα, τέχνη του θεάτρου και της γραφής,πολιτισμός. Ιστορία ενός λαού, σκιάς εγκώμιον στην αντιπαραβολή της διάχυσης του φωτός που κυριαρχεί στο Δυτικό κόσμο.
«Λέγεται πως η ιαπωνική κουζίνα είναι για να βλέπεται πιο πολύ απ’ το να τρώγεται. εγώ θα πρόσθετα πως πιο πολύ κι απ’ το να βλέπεται είναι αντικείμενο περισυλλογής».
«Αν πούμε πως η ιαπωνική στέγη είναι μια ομπρέλα, τότε η δυτική δεν είναι παρά ένα καπέλο».
«…οι τοίχοι του καθιστικού σχεδόν πάντα είναι από αμμόχρωμα και σπάνια φωτεινοί. Αν ήταν φωτεινοί θα έσβηναν εκείνη την απαλή , εύθραυστη ομορφιά του ανεπαίσθητου φωτός».
«Και δεν έχετε δει, στα τρίσβαθα αυτών των μεγάλων κτισμάτων , εκεί όπου πια το φως του έξω κόσμου δεν μπορεί να διεισδύσει, πώς μια χρυσή πόρτα ή ένα παραβάν χρυσό θα τραβήξουν επάνω τους την απέραντα μακρινή αιχμή απ’ το φως του κήπου, μέσα απ’ όλο το ενδιάμεσο διάστημα , κι ύστερα θα το στείλουν πίσω σαν φέγγος ονειρικό;»
«Ίσως να είμαι ο μόνος που αισθάνεται έτσι, αλλά νομίζω πως αυτό που κατά προσέγγιση έστω ταιριάζει καλύτερα με το δέρμα των Ιαπώνων είναι τα κοστούμια του θεάτρου Νο. Δεν χρειάζεται να πούμε πως σ’ αυτές τις αρκούντως φανταχτερές φορεσιές, ο χρυσός και το ασήμι έχουν χρησιμοποιηθεί κατά κόρον, επειδή όμως , όταν ο ερμηνευτής του Νο ντύνεται μ’ αυτόν τον τρόπο και βγαίνει στη σκηνή δεν έχει βάλει τη λευκή πούδρα του ηθοποιού του θεάτρου Καμπούκι, όποτε κι αν πάω να δω ένα έργο Νο, μένω πάντοτε έκθαμβος μπροστά στο γεγονός πως σε καμία άλλη περίσταση δεν αναδεικνύεται τόσο ξεκάθαρα η μαγεία της υφής του προσώπου, το καστανωπό χρώμα του δέρματος, με την ιδιάζουσα αυτή ιαπωνική ερυθρότητα, το πρόσωπο που μοιάζει σαν παλιωμένο ελεφαντοστούν με κίτρινες ανταύγειες. Όπως στ’ αλήθεια εναρμονίζονται όμορφα και τα παλιά απλά κίμονο, υφαντά ή κεντημένα με χρυσό και ασήμι, καθώς και διάφορα είδη αρχαίων επίσημων ενδυμάτων σε βαθύ πράσινο ή κιτρινοκάστανο χρώμα, και βέβαια τα λευκά μεταξωτά κίμονο, και τόσα άλλα είδη».
Ο αναγνώστης αυτού του ενδιαφέροντος βιβλίου, βυθίζεται με άξονα την αισθητική, σε μια παράδοση ενός μεγάλου πολιτισμού και τόσο διαφορετικού από αυτόν του Δυτικού κόσμου. Η αναπόληση των εποχών του παρελθόντος, η στοχαστική διάθεση, η συγκριτική σκέψη, τα παραδείγματα και ο επιμερισμός της οπτικής, οξύνουν τη φαντασία και γεννούν σκέψεις για τη διαφορετικότητα και τα κοινά στοιχεία των λαών, για ό, τι χάνεται στη ροή του χρόνου και των εξελίξεων, για την ιδιαιτερότητα μιας κουλτούρας και των συνθηκών που τη διαμόρφωσαν στο πέρασμα των αιώνων .
Το εγκώμιο της σκιάς, έργο του 1933, ένα δοκίμιο, ένα ξεχωριστό λογοτεχνικό είδος, αγαπητό σε παλαιότερους Ιάπωνες συγγραφείς. Ένα μεικτό είδος πρόζας (zuihitsou) που μιλάει για το παρελθόν με διάθεση νοσταλγική, εκλογικεύοντας το αποτέλεσμα αλλαγών στην εξέλιξη της αισθητικής, σε έναν -όχι πάντα επιτυχημένο-συγκερασμό. Μία απόπειρα καταγραφής ενός κόσμου που σβήνει και αλλοιώνει ο χρόνος που περνά. Εικόνες στο λαβύρινθο της λογοτεχνίας, στο λεπτό ιστό των λέξεων που φωτίζουν με δύναμη αυτό που είναι κρυμμένο στο παρελθόν μιας συλλογικής μνήμης, ως ομορφιά και διφορούμενο . Ένας κόσμος, αυτός της Άπω Ανατολής, αισθητικός, ραφιναρισμένος, με μια κρυφή λάμψη ποίησης και Ζεν φιλοσοφίας.
Ο συγγραφέας Tζουνίτσιρο Τανιζάκι ( Junichiro Tanizaki) γεννήθηκε το 1886 στο Τόκιο( γιος παλιάς οικογένειας εμπόρων), σπούδασε Ιαπωνική λογοτεχνία στο Αυτοκρατορικό πανεπιστήμιο του Τόκιο και τα πρώτα του έργα έχουν επιρροές ξένων συγγραφέων όπως ο Πόε, ο Μπωντλέρ και ο Όσκαρ Ουάιλντ. Έμεινε εκεί στην καρδιά της παλιάς πόλης μέχρι το σεισμό του 1923 που κατέστρεψε το Τόκιο και τη Γιοκοχάμα.Μετά το σεισμό πήγε να ζήσει στο Οκαμότο μια πόλη κοντά στην Οσάκα και το Κυότο. Εδώ το πάθος του για κάθε τι Δυτικό θα υποχωρήσει, (θα διατηρήσει το ενδιαφέρον του για τη λογοτεχνία), θα στραφεί προς τις παραδοσιακές αξίες, θα ενισχυθεί η αγάπη για τα παλαιά αισθητικά ιδεώδη.Τα έργα του έχουν διαφορετικό στυλ γραφής και καλύπτουν και τις τρεις σύγχρονες αυτοκρατορικές περιόδους του Μέϊτζι, του Ταϊσό και του Σόουα. Η γραφή του είναι εκλεπτυσμένη, ποιητική και φιλοσοφική.Τιμήθηκε με το Αυτοκρατορικό βραβείο λογοτεχνίας (1949)και συνέχισε να γράφει έως το θάνατό του (1965).
« … Το χαρτί είναι ένα πράγμα που απ’ ό,τι ξέρω ανακαλύφθηκε από τους Κινέζους · για το δυτικό χαρτί δεν τρέφουμε κανένα ιδιαίτερο συναίσθημα και δεν είναι τίποτα περισσότερο από κάποιο πράγμα καθαρά πρακτικής σημασίας, ενώ η υφή του κινέζικου και του ιαπωνικού χαρτιού μας δίνει μια αίσθηση ζεστασιάς και γαληνεύει το πνεύμα μας. Γιατί ακόμα και το ίδιο το λευκό χρώμα είναι διαφορετικό στο άσπρο ενός δυτικού χαρτιού και σ’ αυτό ενός δικού μας. Το δυτικό χαρτί μοιάζει να αποδιώχνει το φως, ενώ το χοσό (1) και το κινέζικο χαρτί το ρουφάει μέσα του, μεστά, όπως η απαλή επιφάνεια του πρώτου χιονιού · μαλακό στο άγγιγμα του χεριού, αθόρυβο όταν τσαλακώνει ή στο δίπλωμα · ευγενικό, όπως το γαλήνιο άγγιγμα του φύλλου ενός δέντρου. (Χοσό: υψηλής ποιότητας Ιαπωνικό χαρτί, ινώδες με προεξοχές στην υφή και αποχρώσεις. Σημείωση του μεταφραστή).
Γιατί το δικό μας πνεύμα δεν βρίσκει τη γαλήνη σε τίποτα γυαλιστερό. Οι Δυτικοί χρησιμοποιούν επιτραπέζια σκεύη ασημένια, ατσάλινα ή από νίκελ, τα οποία τα στιλβώνουν μέχρι να λάμψουν, πράγμα που εμείς το αντιπαθούμε. Αν και χρησιμοποιούμε κι εμείς το ασήμι στις τσαγιέρες, τα κύπελλα και τις καράφες του σάκε (2), δεν τα στιλβώνουμε όπως κάνουν εκείνοι. Αντίθετα τα απολαμβάνουμε όταν η λάμψη της επιφάνειας ξεθωριάζει με το πέρασμα του χρόνου κι έρχεται και παίρνει ένα χρώμα μαύρο καπνισμένο, και σε κάθε σπιτικό έχει συμβεί ν’ ακούσει μια χωρίς καλαισθησία υπηρέτρια τα εξ αμάξης από τη νοικοκυρά, επειδή εξαφάνισε, γυαλίζοντάς τα μέχρι να γίνουν καθρέφτες, την πατίνα που με τόσους κόπους είχε εναποθέσει ο χρόνος στα ασημικά … ».( Σάκε : Ιαπωνικό αλκοόλ από ρύζι.Σημείωση του μεταφραστή).
Το εγκώμιο της σκιάς ένα βιβλίο αναφοράς στο μεγαλείο του παρελθόντος, στην περισυλλογή του αινιγματικού και ομιχλώδους της κρυμμένης ομορφιάς, στο αισθητικό πλέγμα προσανατολισμού που εξελίσσει ο χρόνος.Τέχνη και πραγματικότητα, φιλοσοφία και ποίηση.
«Ένα πετράδι που φωσφορίζει ελευθερώνει την λαμπρότητά του μέσα στο σκοτάδι…»
«Η ομορφιά είναι ψυχρή, σκοτεινή και διακριτική».
«Αυτά που ήδη χάσαμε απ’ τον κόσμο της σκιάς, θέλω να προσπαθήσω να τα ανακαλέσω τουλάχιστον μέσα στη σφαίρα της λογοτεχνίας».
ΤΑΝΙΖΑΚΙ
ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ ΤΗΣ ΣΚΙΑΣ
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΙΑΠΩΝΙΚΑ : ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΗΣ
ΑΓΡΑ
ΆΓΓΕΛΑ ΜΑΝΤΖΙΟΥ