Το καθαρτήριον πῦρ: Το έθιμο της πυροβασίας

Παναγιώτης Καμπάνης, Δρ. Αρχαιολόγος-Ιστορικός, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού
Μεταδιδακτορικός ερευνητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

«Το πυρ καθαίρει και το ύδωρ αγνίζει» (Πλούταρχος)

Το έθιμο της πυροβασίας προβάλλει μέσα στους λειμώνες της λαογραφίας μας, σαν ένα ξεχωριστό και φανταχτερό λουλούδι, που οι αιώνες δεν μπόρεσαν να το εξαφανίσουν, γιατί οι ρίζες του βρίσκονται πολύ βαθιά στην ελληνική αρχαιότητα.

Η πυροβασία είναι τελετή πυρολατρική, παγανιστική και οργιαστική που έχει σαφή σχέση με αρχαίες τελετές και μυστήρια διονυσιακού χαρακτήρα που απαντάται μέχρι και σήμερα στον ελληνικό χώρο κυρίως στη Θράκη και τη Μακεδονία, καθώς και στα παράλια του Ευξείνου Πόντου και της άλλοτε Ανατολικής Ρωμυλίας.

Για διάφορους λόγους σε κάθε τόπο οι άνθρωποι από πανάρχαιες εποχές επιδίδονται σ’ αυτό το λατρευτικό μέσο για εξαγνισμό ή σε ανάμνηση θρυλικών γεγονότων ή για επιβεβαίωση της ανωτερότητας της ψυχής.

Οι περισσότερες θρησκείες των αρχαίων πολιτισμών ήταν ηλιολατρικές. Ο Ήλιος, ως ο πύρινος και αισθητός δημιουργός της ζωής, λατρεύτηκε όσο κανείς άλλος θεός. Στην Ευρώπη και τη Μεσόγειο η ηλιολατρία αντιπροσωπεύεται απ’ τους θεούς, Ήλιο-Sol, Απόλλωνα, Άδωνι, Διόνυσο-Βάκχο, Ηρακλή, τον Όσιρι στην Αίγυπτο, τον Οντίν στην Βόρειο Ευρώπη, τους Μίθρα, Μπελ, Θαμμούζ και Σαμάς στην Μέση Ανατολή και Μεσοποταμία. Στην αρχαία ιρανική Ζωροαστρική θρησκεία ο μέγιστος θεός Αχούρα Μάζντα συμβολιζόταν από το πυρ. Στην ινδική θρησκεία ο Άγκνι είναι ο θεός της φωτιάς, που γεννήθηκε απ’ την τριβή δύο ξύλων και καταβρόχθισε τους γονείς του και έκτοτε τρέφεται απ’ τις προσφερόμενες θυσίες και στην Ιαπωνία η Αματεράσου. Στην Αμερικανική Ήπειρο ανάμεσα στους λαούς των Ίνκας, Μάγιας, Αζτέκων και των λοιπών Ινδιάνων ο θεός Ήλιος κατείχε την σημαντικότερη θέση λατρείας.
Οι ασκούντες την πυροβασία πιστεύουν ότι η εκτέλεσή της γίνεται δυνατή, χάρη στο διαλογισμό που κάνουν πριν την πράξη ή χάρη στην προστασία του Θεού ή ενός Αγίου, ή μιας υπερκόσμιας ιδέας που εκείνη τη στιγμή υπηρετούν. Από πάρα πολύ παλιά οι άνθρωποι διαπίστωσαν ότι μπορούν να «παραβαίνουν» τους φυσικούς νόμους με τη δύναμη της ψυχής. Αν ένας κοινός άνθρωπος βαδίσει ξυπόλυτος πάνω σε πυρωμένα κάρβουνα, των οποίων η θερμοκρασία κυμαίνεται από 400 μέχρι 900 βαθμούς Κελσίου, θα πάθει βαρύτατα εγκαύματα στα πέλματα. Οι πυροβάτες όμως δεν παθαίνουν τίποτε κι αυτό είναι το αξιοπερίεργο.
Η πυροβασία εκτελείται «εν χορώ», με γυμνό βάδισμα πάνω σε ένα στρώμα πυρακτωμένων κάρβουνων, επί αρκετή ώρα, χωρίς την αίσθηση του πόνου ή την πρόκληση εγκαυμάτων. Εκ πρώτης όψεως και σύμφωνα με αρκετούς επιστήμονες, φαίνεται ότι κατά την πυροβασία παραβιάζονται οι νόμοι της Φύσης. Παρόλα αυτά έχουν διατυπωθεί διάφορες επιστημονικές ερμηνείες του φαινομένου σύμφωνα με τις οποίες η πυροβασία ίσως να μην αποτελεί παραβίαση των φυσικών νόμων πλην όμως πραγματοποιείται υπό έντονες ψυχολογικές επιδράσεις που κανείς δεν μπορεί να τις αμφισβητήσει, γεγονός που το μαρτυρά η παρατηρούμενη ακαΐα.

Το φαινόμενο της πυροβασίας είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό και έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον επιστημόνων διάφορων κλάδων, όπως η Λαογραφία, η Θρησκειολογία και η Φυσιολογία και ιδιαίτερα της Ψυχολογίας, στα φαινόμενα της οποίας και κατατάσσεται. Ακόμα αποτελεί για τους θιασώτες της Παραψυχολογίας μία από τις αποδείξεις για την ύπαρξη υπερφυσικών δυνάμεων. Από την πλευρά της επιστήμης έχει διεξαχθεί έρευνα πάνω στο θέμα, ενώ έχουν πραγματοποιηθεί ακόμα και πειράματα πυροβασίας από τους ίδιους τους επιστήμονες προκειμένου να αποδειχτεί η φυσική ερμηνεία του φαινομένου.

Η πιο ευσταθής θεωρία φαίνεται αυτή που υποστηρίζει ότι οι πυροβάτες, επειδή βρίσκονται σε κατάσταση έκστασης όπου το σώμα παράγει υπερβολική ποσότητα ιδρώτα, στην ουσία περπατούν πάνω σε ένα στρώμα ατμού την ώρα που το κάθιδρο πέλμα τους εφάπτεται με τα πυρωμένα κάρβουνα. Ο ιδρώτας εξατμίζεται και το ποσό του ατμού που μεσολαβεί ανάμεσα στα κάρβουνα και το δέρμα, έχοντας θερμοκρασία περίπου 100 βαθμών, δεν μπορεί να προκαλέσει έγκαυμα. Κάτι ανάλογο συμβαίνει όταν σαλιώνουμε το δάχτυλό μας και το βάζουμε στο ζεστό ταψί ή στο αναμμένο ηλεκτρικό σίδερο για να δοκιμάσουμε αν καίνε. Αν το δάχτυλο είναι στεγνό θα καούμε (θα πάθουμε έγκαυμα), στο σαλιωμένο όμως δάχτυλο δε συμβαίνει αυτό για το λόγο που προαναφέρθηκε. Ωστόσο το να ξεπεράσει κανείς το φυσικό φόβο της φωτιάς δεν είναι απλό φαινόμενο κι όταν ακόμη υπάρχει η «βεβαιότητα» της προηγούμενης θεωρίας για την ακαΐα. Η κατάσταση έκστασης στην οποία περιέρχονται οι πυροβάτες είναι εκείνη που τους βοηθά να ξεπερνούν το φόβο. Είναι μια κατάσταση ψυχικής υπέρβασης της πραγματικότητας, μια έκπτωση του συνειδησιακού επιπέδου κατά την οποία το πραγματικό αντικαθίσταται από το ιδεατό και μαζί του όλα τα επακόλουθα. Σε μερικές τελετές πυροβασίας η διάρκεια της μύησης και της εισαγωγής στην έκσταση διαρκούν πολλή ώρα. Σε άλλες όμως περιπτώσεις διαρκεί λίγα λεπτά ή και δευτερόλεπτα. Στη δεύτερη περίπτωση συμβαίνει η διαδικασία της «προηγούμενης φοράς», όπου ένα γεγονός που επαναλαμβάνεται περνά με σύντομες διαδικασίες τον εγκεφαλικό – ιδεολογικό κύκλο.

Μεγάλος αριθμός ανθρώπων στον ελλαδικό χώρο, αλλά και διεθνώς, δεν αποδέχεται την παραπάνω εξήγηση του φαινομένου. Οι ενστάσεις αυτές συνήθως οφείλονται σε άγνοια της ύπαρξης επιστημονικής εξήγησης ή μη κατανόηση της εξήγησης που δίνεται από την επιστήμη αφενός και αφετέρου από το γεγονός ότι κανένας μέχρι σήμερα επιστήμονας που αποδέχεται και υπερασπίζεται τα παραπάνω δεν έχει εκτεθεί ελεύθερα σε πυροβασία.

Οι αναστενάρηδες είναι μυημένα άτομα στην τελετουργία του εθίμου αυτού, που γίνεται προς τιμή των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης.

Η μύηση διαρκεί πολλά χρόνια και ο αρχιαναστενάρης είναι αυτός που κρίνει πότε ο μυούμενος είναι έτοιμος για πυροβασία, αλλά και κάθε φορά ποιοι από τους αναστενάρηδες θα πατήσουν στα κάρβουνα. Το μυσταγωγικό μέρος, η διαδικασία της μύησης δηλαδή, δεν είναι γνωστό, γιατί η κοινωνία των αναστενάρηδων είναι κλειστή, είναι βέβαιο όμως ότι διακατέχονται από βαθιά πίστη στο θρύλο και στον Άγιο και ότι τη στιγμή της πυροβασίας βρίσκονται σε απόλυτη έκσταση.

Οι μύστες της περίεργης αυτής οργιαστικής λατρείας, άνδρες και γυναίκες, εκκλησιάζονται συνήθως μόνο την ημέρα των Φώτων, αν και λογίζονται ως ορθόδοξοι χριστιανοί, ενώ έχουν δικό τους αυτοκέφαλο θρησκευτικό σύνδεσμο και ιδιαίτερες κωδωνοφόρες εικόνες των αγίων, που τους παριστάνουν να χορεύουν. Τη λατρεία τους τελούν σε ιδιωτικά ιερά, τα «κονάκια», ή στα «αγιάσματα», στο δάσος. Η ομάδα έχει δώδεκα μέλη με έναν ιεράρχη, τον αρχιαναστενάρη, που εκτελεί και χρέη εξορκιστή, θεραπευτή, βροχοποιού, μάντη και βασικού εμψυχωτή της ομάδος. Είναι και εξομολόγος στους μελλόνυμφους και τους ευλογεί. Σ’ αυτόν οφείλεται και η στενή σχέση που έχουν μεταξύ τους, όπως και η αφοσίωσή τους στο έθιμο. Τα δρώμενά τους τελούν για οκτώ ημέρες ή ορισμένοι και για όλο το μήνα Μάιο.

Ένας αναστενάρης μπορεί να είναι πυροβάτης, μπορεί και όχι. Κι από αυτούς που είναι πυροβάτες δεν πατούν όλοι σε κάθε τελετή. Τούτο εξαρτάται από την ψυχική τους κατάσταση και κρίνεται στη διάρκεια της εισόδου σε έκσταση από τον αρχιαναστενάρη. Η επιλογή του αρχιαναστενάρη γίνεται σε ειδική τελετή με κριτήριο τη βαθιά γνώση των «μυστικών» και είναι κάτι σαν εκλογή ή απόλυτη καθολική αποδοχή. Πολύ σπάνια έχουν παρατηρηθεί διαφωνίες στο θέμα αυτό μεταξύ των αναστενάρηδων. Ανάμεσα στους αναστενάρηδες υπάρχει μια ιεραρχία. Έτσι κάποιοι εκλεκτοί θα διατηρήσουν στα σπίτια τους τις εικόνες, τα τάματα, τα μαντήλια και τα σημάδια (ιερά κειμήλια, στοιχεία της τελετουργίας) τα οποία στην επόμενη τελετή θα συγκεντρωθούν στο «κονάκι» το ιερό άντρο των αναστενάρηδων, όπου γίνεται η διαδικασία της έκστασης και ο χορός που κορυφώνεται με την πυροβασία.

Η όλη διαδικασία γίνεται με μουσική κάλυψη από έντονο ρυθμικό νταούλι, τον νταχαρέ κι ένα μονότονο ρυθμό μιας λύρας. Ο σκοπός αυτός περνά από οργανοπαίχτη σε οργανοπαίχτη με οικογενειακή, συχνά, μετάβαση και κρατά πολλά χρόνια, όπως και η μύηση των αναστενάρηδων. Ας σημειωθεί εδώ ότι αναστενάρηδες είναι όλοι οι συμμετέχοντες στις τελετές με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, κι όχι μόνο οι πυροβάτες. Αξίζει να δει κανείς την προετοιμασία τους σε κάποια τελετή για να βιώσει την έκσταση που οδηγεί σε τέτοια υπέρβαση του εαυτού (με την έννοια του εγώ) που αγνοεί πια ακόμη και τους φυσικούς νόμους!

Την 21η Μαΐου, μετά τη Θεία Λειτουργία γίνεται το κουρμπάνι, δηλαδή ζωοθυσία προς τιμή των αγίων. Το θύμα, το ζώο που θα θυσιαστεί, ονομάζεται «μπικάδι». Τα παλαιότερα χρόνια προτιμούσαν τον ταύρο, που συνδέεται με τις αρχαίες ηλιακές λατρείες και τη λατρεία του Διόνυσου. Σήμερα συνηθίζεται να θυσιάζουν ένα μαύρο κριάρι, σύμβολο κι αυτό του Θεού Διόνυσου, το οποίο οδηγείται με πομπή στο ξωκλήσι των αγίων, όπου υπάρχει αγίασμα. Εκεί χορεύουν και θυμιάζουν το ζώο. Τέλος, το θυσιάζουν. Μια μικρή ποσότητα από το κρέας μοιράζεται συμβολικά στα αναστενάρικα σπίτια. Το υπόλοιπο θα φαγωθεί στο δείπνο της 21ης Μαΐου.

Τα πολυτιμότερα κειμήλια των αναστενάρηδων είναι οι εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Η πιο παλιά εικόνα των αγίων, γνωστή ως «Γεροκοτσιανός», μεταφέρθηκε από την Ανατολική Θράκη στο χωριό Μαυρολεύκη του Νομού Σερρών, το 1923 με την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Αποκαλείται ο «πατέρας» των υπόλοιπων εικόνων, οι οποίες θεωρούνται «παιδιά» του. Όλες φυλάσσονται μέσα σε μια υφασμάτινη θήκη που ονομάζεται «ποδιά» και από την οποία κρέμονται μικρά κουδούνια και αφιερώματα. Οι εικόνες έχουν μακριά λαβή στο κέντρο της βάσης τους για να μπορούν να τις πιάνουν οι αναστενάρηδες, όταν χορεύουν.

Τα «αμανέτια», είναι πολύχρωμα μαντίλια που θεωρούνται ιερά. Οι αναστενάρηδες τα κρατούν κατά τη διάρκεια του χορού, αντλώντας από αυτά δύναμη και αυτοπεποίθηση. Το απόγευμα οι αναστενάρηδες συγκεντρώνονται στο κονάκι, όπου αρχίζει ο χορός με περισσότερη ένταση απ’ ότι το προηγούμενο βράδυ. Όταν έχει πια βραδιάσει, οι αναστενάρηδες και οι μουσικοί κατευθύνονται με πομπή στο χώρο της πυροβασίας. Εκεί ανάβεται η φωτιά από αναστενάρη που έχει κληρονομήσει το προνόμιο αυτό από τους προγόνους του. Όταν τα ξύλα της φωτιάς γίνουν κάρβουνα, αρχίζει η πυροβασία. Η ένταση της μουσικής σταδιακά αυξάνεται. Ο ρυθμός γίνεται όλο και πιο γρήγορος. Οι αναστενάρηδες «δέχονται το κάλεσμα του Αγίου» και προχωρούν με γυμνά πόδια προς τα αναμμένα κάρβουνα. Το πρώτο πέρασμα στη φωτιά ανοίγει ένα αυλάκι σε σχήμα σταυρού. Από το δεύτερο πέρασμα αρχίζει ο εκστατικός χορός που συνεχίζεται μέχρις ότου τα κάρβουνα σβήσουν. Οι αναστενάρηδες κάνουν ρυθμικά επί τόπου βήματα, στο μονότονο ρυθμό του νταχαρέ και της λύρας. Σε αραιά διαστήματα ακούγονται αναστενάρικα τραγούδια που ήρωα έχουν τον άγιο Κωνσταντίνο. Με τις εικόνες και τα αμανέτια στα χέρια χορεύουν χωρίς σταματημό μέχρι τα μεσάνυχτα. Το ποδοπάτημα μετατρέπει τα κάρβουνα σε στάχτη, η οποία, σύμφωνα με την παράδοση, «δεσμεύει» την αρρώστια και την κακοδαιμονία. Ο εκστατικός χορός επαναλαμβάνεται τις δύο επόμενες ημέρες και η όλη αναστενάρικη τελετουργία τελειώνει με πυροβασία το βράδυ της 23ης Μαΐου.
Όταν τελειώσει η πυροβασία, οι αναστενάρηδες επιστρέφουν στο κονάκι, όπου θα συνεχίσουν το χορό. Ακολουθεί δείπνο με κρέας από το πρωινό κουρμπάνι. Τα πιάτα τοποθετούνται σε τραπεζομάντιλο που στρώνεται στο έδαφος. Μετά το δείπνο θυμιατίζουν και νίβουν τα χέρια τους για τον τελικό εξαγνισμό. Με τη φωτιά «τα κακά καήκαν» και με το νερό «θα παρασυρθούν και θα φύγουν», όπως αιώνες πριν είχε αναφέρει και ο Πλούταρχος.

Στις μέρες μας το δρώμενο έχει ενσωματώσει πολλά εμφανή χριστιανικά στοιχεία και θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως εκχριστιανισμένο. Η συστηματική μελέτη όμως αποδεικνύει ότι τα χριστιανικά στοιχεία είναι περισσότερο επιφανειακά και λιγότερο ουσιαστικά. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία Έλληνες και ξένοι ερευνητές συμφωνούν ότι το δρώμενο έχει τις ρίζες του στην απώτατη αρχαιότητα και σχετίζεται με την διονυσιακή λατρεία. Η κραυγή εξ άλλου των πυροβατών κατά τη διάρκεια της τελετής, ιχ – ιχ, αχ – αχ, εχ – εχ, θυμίζει το επιφώνημα Ίακχε, Βάκχε, που είναι το μυστηριακό όνομα του Διονύσου. Κι επειδή η κραυγή αυτή μοιάζει με αναστεναγμό, πήραν και οι πυροβάτες την επωνυμία: αναστενάρηδες.
Τη διονυσιακή προέλευση του εθίμου πιστοποιεί και η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος η οποία σε έγγραφο με αριθμό Πρωτοκόλλου 1531 / 26-6-1947, προς τον τότε Μητροπολίτη Σερρών και Νιγρίτης αναφέρει μεταξύ των άλλων:

«Συνοδική διαγνώμη, γνωρίζομεν υμίν ότι το εν λόγω έθιμον ως ειδωλολατρικόν και αναγόμενον εις τας οργιαστικάς εορτάς του Διονύσου, δέον να καταργηθεί χρησιμοποιουμένων όλων των πνευματικών μέσων, των υπό της Εκκλησίας διατειθεμένων».

Δεν υπάρχουν ιστορικά στοιχεία ή ενδείξεις για το πότε ακριβώς έγινε η σύνδεση με την γιορτή των Αγίων Κων/νου και Ελένης. Οι αναστενάρηδες υιοθέτησαν χριστιανικά στοιχεία στο τελετουργικό, ενώ η τότε εκκλησία χωρίς ποτέ να αποδεχθεί και να ενσωματώσει το έθιμο, έδειξε «ανοχή» και δεν άσκησε βία, όπως συνήθως έκανε σε ανάλογες περιπτώσεις. Δεν υπάρχει συνείδηση στη μεγάλη πλειοψηφία των αναστενάρηδων ότι το έθιμο είναι προχριστιανικό και έρχεται στις μέρες από την απώτατη αρχαιότητα. Είναι σημαντικό όμως το γεγονός ότι αν και δεν υπάρχει συνείδηση της προέλευσης του εθίμου, οι αναστενάρηδες είναι φορείς μιας σημαντικής εθνικής παράδοσης. Αποτελούν μικρούς κρίκους στην μεγάλη αλυσίδα του Χρόνου, γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι παράδοση δεν είναι μόνο αυτό που παίρνουμε από τους παλαιότερους, αλλά κυρίως αυτό που αφήνουμε στις γενιές που έρχονται.