Πολύ πριν τον σύγχρονο ανιχνευτή ψεύδους, οι κατηγορούμενοι για ψευδορκία της αρχαιότητας, αντιμετώπιζαν μια πολύ πιο σοβαρή τύχη στα σαγόνια του Bocca della Verità, δηλαδή το «Στόμα της Αλήθειας», ενός αρχαίου γλυπτού, το οποίο σύμφωνα με την παράδοση δάγκωνε και έκοβε τα χέρια των ψευτών.
Το «Στόμα της Αλήθειας» βρίσκεται στη στοά της εκκλησίας Santa Maria της Cosmedin, στην πλατεία Piazza della Bocca della Verita, δηλαδή στο σημείο όπου τοποθετείται από τους αρχαιολόγους το αρχαίο Forum Boarium (η αρχαία αγορά βοοειδών).
Basilica of Santa Maria in Cosmedin
Παναγία του Κοσμεντίν στη Ρώμη
Πρόκειται για ένα μαρμάρινο δίσκο με σκαλισμένο ένα γενειοφόρο ανδρικό πρόσωπο. Τα μάτια, τα ρουθούνια και το στόμα του είναι ανοιχτά. Στο πάνω μέρος του κεφαλιού φύονται δυο κέρατα, ενώ στις παρειές του προσώπου υπάρχουν δυο ανάγλυφοι όρχεις, που δηλώνουν την αρσενική του δύναμη. Ο δίσκος έχει διάμετρο 1,75 μ. και ζυγίζει 1300 κιλά.
Σύμφωνα με τον μύθο, ο μαρμάρινος δίσκος χρησιμοποιήθηκε ως ένας πολύ καλός τρόπος να βρεθεί αν ένα άτομο λέει την αλήθεια ή όχι. Οι άνθρωποι που διέπραξαν ή κατηγορήθηκαν ότι διαπράττουν αδικαιολόγητες πράξεις, όπως μοιχεία και ψευδορκία, έρχονταν μπροστά από το δίσκο. Τότε, αφού ορκίζονταν πρώτα, τοποθετούσαν το χέρι τους στο ανοιχτό στόμα και απαντούσαν σε διάφορες ερωτήσεις από τους δικαστές. Για να γίνει η όλη αυτή διαδικασία πιστευτή, κάποιες φορές πίσω από το δίσκο κρυβόταν ένας δήμιος, ο οποίος με ένα τσεκούρι έκοβε το χέρι του κατηγορούμενου.
«Στόμα της Αλήθειας» Ιστορικές και αρχαιολογικές ερμηνείες πίσω από τον μύθο
Ακόμα και σήμερα, οι ιστορικοί δεν είναι ακόμα βέβαιοι για την προέλευση του δίσκου ούτε και για την αρχική του χρήση.
Η πιο δημοφιλής άποψη, κατά τους αρχαίους και μεσαιωνικούς χρόνους, ήταν ότι το γλυπτό βρισκόταν στον Ναό του θεού Ερμή (Mercurius), ο οποίος δεν απέχει πολύ από την Bocca della Verita όπου βρίσκεται σήμερα.
Από αυτή την άποψη, είναι ενδιαφέρον η αναφορά από τον Ρωμαίο ποιητή Οβίδιο στο βιβλίο του Fasti (Ημερολόγιο):
«Κοντά στο Porta Capena υπάρχει ένας ναός αφιερωμένος στον Ερμή, ο οποίος, εάν αξίζει να πιστέψει κάποιος τους ειδικούς, έχει ειδικές εξουσίες. Οι έμποροι πηγαίνουν εκεί, συλλέγουν το ιερό νερό και το παίρνουν σπίτι. Χρησιμοποιώντας τα φύλλα δάφνης, τα πασπαλίζουν με όλα τα αγαθά που πρόκειται να πουλήσουν, ακόμα και τα μαλλιά τους, και με τη φωνή τους, που ξέρουν να λένε ιστορίες, προσεύχονται: πλύνετε τα ψέματα που είπα στο παρελθόν και χθες, είτε αν σας έδωσα πλαστή μαρτυρία, είτε εάν χρησιμοποίησα το όνομα του Δία με την ελπίδα ότι δεν θα με ακούσει ή αν, με τον ίδιο τρόπο, εξαπατούσα άλλο θεό ή θεά, αφήστε τον άνεμο να διασκορπίσει τα ψεύτικα λόγια μου. Επιτρέψτε μου να έχω την ευκαιρία να ξαπλώσω και πάλι αύριο, χωρίς να το παρατηρήσω. Δώσε μου πολλά πλούτη και επιτρέψτε μου να τα απολαύσω, επιτρέψτε μου να επωφεληθώ από το να εξαπατήσω τους πελάτες μου . Ο Ερμής χαμογελά, ακούγοντας όλα αυτά από ψηλά, έχοντας κλέψει τον ταύρο της Ορτυγίας».
Σύγχρονοι μελετητές, υποθέτουν ότι ο δίσκος στην πραγματικότητα ήταν το κάλυμμα ενός φρεατίου, που χρησιμοποιούνταν στο Ναό του Hercules Invictus (Ηρακλής Αήττητος), ο οποίος βρίσκεται επίσης στην περιοχή, από εμπόρους βοοειδών, ως αποχετευτικό σύστημα για την αποστράγγιση του αίματος των βοοειδών που σφαγιάστηκαν ως θυσίες στον Ηρακλή.
Κάποιοι άλλοι, θεωρούν ότι ο γλυπτός δίσκος, βρισκόταν στη μέση ενός ναού, ως συλλέκτης νερού, με άνοιγμα στην οροφή, όπως το Πάνθεον. Ο ναός αυτός πιθανώς ανήκε στον Jupiter Jurarius, όπου γνωρίζουμε πως οι άνθρωποι τον επισκέπτονταν και έδιναν όρκους. Αυτή η υπόθεση εξηγεί και το στίχο του ποιητή Σέξτου Προπέρτιου (50-15 π.Χ.): «quum subito Triton ore recondit aquam», που σημαίνει ότι «μετά τη βροχή το στόμα ενός Τρίτωνα κρύβει το νερό». Ο Τρίτων ήταν ο γιος του Neptunus (ο θεός Ποσειδώνας των Ελλήνων).
Ωκεανός, ο θεός της θάλασσας
Η άποψη όμως που υπερίσχυσε και ακολουθείται σήμερα από τους περισσότερους, είναι πως η γενειοφόρος μορφή απεικονίζει τον Ωκεανό, θεό της θάλασσας, ο οποίος σύμφωνα με τον Όμηρο, είναι η προέλευση όλων των Θεών και της ανθρώπινης ζωής. Περιβάλλει όλο τον κόσμο και σε αυτόν καταλήγουν όλα τα ποτάμια. Η ασπίδα του Αχιλλέα κοσμούταν με τη μορφή του, ως σύμβολο της υπέρτατης δύναμης.
Οι ακόλουθοι αυτής της άποψης, στα κέρατα που φύονται από το κεφάλι, βλέπουν τις δαγκάνες δυο καβουριών και στους δυο όρχεις, τα κεφάλια δυο δελφινιών. Βέβαια η άποψη περί των όρχεων, ενισχύεται από την ελληνική μυθολογία: «Ο Ουρανός και η Γαία έκαναν πολλούς απογόνους,… επειδή όμως ο Ουρανός μισούσε τα παιδιά του τα φυλάκισε βαθιά στα έγκατα της γης, στα Τάρταρα.
Αν και αυτή η κακή πράξη τον γέμιζε με ευχαρίστηση, η Γαία θύμωνε τόσο πολύ, που κάποια στιγμή πήρε από τα σπλάχνα της τον αδάμαντα, τον οποίο και έδωσε στα παιδιά της για να φτιάξουν ένα τεράστιο δρεπάνι και να πολεμήσουν τον κακό πατέρα τους. Κανείς όμως δεν τολμούσε να κάνει αυτό το έγκλημα. Μόνο ο Κρόνος δεν δίστασε. Με την πρώτη ευκαιρία και καθώς ο Ουρανός έπεσε να κοιμηθεί πήρε το δρεπάνι και τον ευνούχισε. Τους όρχεις του πατέρα του, τους έριξε στον Ωκεανό».
Ο θρύλος για το στόμα της αλήθειας έγινε διάσημος σε όλο τον κόσμο, όταν παρουσιάστηκε στην ταινία του William Wyler το 1953 με τίτλο «Roman Holiday», με πρωταγωνιστές τους Gregory Peck και Audrey Hepburn.
cityculture.gr / «Στόμα της Αλήθειας» / Παναγιώτης Καμπάνης*
* Ο Παναγιώτης Καμπάνης είναι Δρ. Αρχαιολόγος-Ιστορικός, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Μεταδιδακτορικός ερευνητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης