Παραδοσιακά στην Ελλάδα η μνήμη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν συνδεδεμένη με την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου και την κήρυξη του πολέμου. Τα τελευταία χρόνια στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη οργανώνονται εορταστικές εκδηλώσεις για την απελευθέρωση από τους κατακτητές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και άρα το τέλος του πολέμου. Είναι αυτή η εξέλιξη μία νέα ανάγνωση του παρελθόντος;
Η θεσμοθέτηση και ο εορτασμός εθνικών επετείων αποτελεί ισχυρό εργαλείο της πολιτικής εξουσίας. Η επιλογή υπηρετεί συνήθως πολιτικούς και ιδεολογικούς στόχους. Αφορούν γεγονότα συσπυρωτικά, θετικά πρότυπα πατριωτικής συμπεριφοράς, συγκεντρώνουν κατά πλειοψηφία τη λαϊκή αποδοχή, ενώ καλλιεργούν και ενδυναμώνουν την εθνική ταυτότητα. Δεν έχει σημασία αν το αφήγημα είναι αληθινό, η συνεχής επετειακή επανάληψη αποτελεί τελετουργικό ενθύμησης κοινού παρελθόντος.
Το παρελθόν είναι μία ξένη προς εμάς εμπειρία. Με την πάροδο του χρόνου περνά σε μία κατάσταση αποξένωσης, που αποτελεί την ενεργή διαδικασία κατανόησής του. Πριν χαθούν στη λήθη τα εγγύτερα ιστορικά γεγονότα μπορούν μέσω επεξεργασίας να σημασιοδοτηθούν εκ νέου και να ξαναγίνουν οικεία. Η αποξένωση από την αντιληπτική αμεσότητα αποκαλύπτει το αφανές, το οποίο συντελέστηκε μέσα από πολιτισμικούς κώδικες, με τους οποίους αντιλαμβανόμαστε τις ιστορικές δομές παρελθόντος και παρόντος. Οι αφανείς κώδικες δημιουργούνται από «μεγάλες αφηγήσεις» που υπονοούν ότι το αντιληπτό δεν είναι και το πραγματικό, αλλά εμπεριέχει ένα υποκείμενο αφήγημα. Αυτό, για να γίνει ιστορικό αντικείμενο χρειάζεται η αλλοτρίωση της μνήμης. Η ιστορία ως πολιτισμική κατασκευή, συνήθως προϋποθέτει ότι το ιστορούμενο έχει περάσει από την αμεσότητα στην εμμεσότητα.
Η αποξένωση έχει στενή σχέση με το τραύμα, έννοια που εμπεριέχει τη μνήμη καθώς και την απώθησή της. Η βιαιότητα του 20ου αιώνα και της εκβιομηχάνισης επίδρασαν ψυχοσωματικά και βιώθηκαν από την κοινωνία ως τραύματα. Μετά το 1945 η ιστορία εντάχθηκε στην διεπιστημονική συζήτηση για το τραύμα, που κατέχει κεντρική θέση στην ψυχανάλυση. Αυτό, αλλάζει τον τρόπο θέασης του κόσμου. Είναι από τις κυριότερες αιτίες σχηματισμού ιστορικής συνείδησης, καθώς ενεργοποιεί τις διανοητικές δυνάμεις για την κατανόησή της. Στην Ελλάδα μεγάλα αφηγήματα που βιώθηκαν ως τραύματα, όπως η Μικρασιατική Καταστροφή, αποσιωπήθηκαν για τη διάρκεια τουλάχιστον μιας γενιάς. Αυτής που βίωσε το γεγονός. Η ιστορικοποίηση έχει να κάνει με την κατανόηση και την επούλωση. Για τον Φρόιντ η αντίσταση στην ανάκληση, κατά τη διεργασία ερμηνείας των τραυματικών αναμνήσεων, συνιστά το πρόβλημα της διαταραγμένης μνήμης. Το απέδιδε ως τάση προς επανάληψη. Αυτή, υποδηλώνει έλλειψη επεξεργασίας η οποία σήμερα μπορεί να ερμηνευθεί ως αδιαφορία, ανεπάρκεια ή υπερβολή της μνήμης, και προσκόλληση στο παρελθόν μέσω των ασυνείδητων επαναλήψεων. Η έννοια της επεξεργασίας μεταβάλλεται στην έννοια της ιστορίας, η οποία δρα ως θεραπεία της διαταραγμένης μνήμης, ενώ εισάγει τα στοιχεία της κριτικής επεξεργασίας και της εξήγησης. Αδυναμία εξήγησης σημαίνει και αδυναμία κατανόησης, συνεπώς κυριαρχία πάνω στο τραύμα.
Στην Ελλάδα η αφήγηση της Αντίστασης και του Εμφυλίου βιώθηκαν ως τραυματικές κρίσεις. Οι μνήμες παραμένουν, σχεδόν μέχρι σήμερα, διαιρεμένες και απωθημένες. Το αντιστασιακό κίνημα, ένα από τα ισχυρότερα της Ευρώπης, ανήκε πλειοψηφικά στην αριστερή πολιτική ιδεολογία. Το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του Κ.Κ.Ε, το 1941. Το στρατιωτικό του τμήμα, ο Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός, συμμετείχε στα γεγονότα που ακολούθησαν τη λήξη του πολέμου και στον Εμφύλιο Πόλεμο. Αυτό συνέβαλε στην απαξίωση της αντιστασιακής δράσης. Όποια επίκληση συμμετοχής σε αυτήν ήταν αφορμή για διώξεις και περιθωριοποιήσεις. Την δεκαετία του 1960 οι παρατάξεις του Κέντρου διαμορφώνουν αντιδεξιό μέτωπο. Προσβλέπουν στην υποστήριξη της Αριστεράς αναζητώντας εναλλακτικές ημερομηνίες επετειακού εορτασμού της μνήμης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και καθιέρωση εορτασμού της Αντίστασης. Το 1964 επιχειρείται θεσμοθέτηση ως επέτειο μνήμης η 12η Οκτωβρίου, ημέρα απελευθέρωσης της Αθήνας, και ως εορτασμού της Εθνικής Αντίστασης η 25η Νοεμβρίου, ημέρα της Μάχης του Γοργοποτάμου. Η προσπάθεια δεν ευοδώθηκε, οδήγησε όμως στον διαχωρισμό της Αντίστασης από την ιστορία της Αριστεράς.
Μετά το 1974 κατά πλειοψηφία οι συμμετέχοντες στον εμφύλιο αρνήθηκαν να μιλήσουν. Ενώ, παρόλο που η κοινωνία απαξίωσε το διαιρετικό εθνικό αφήγημα και το καταδίκασε ως ανθρωποσφαγή, οι δεξιές παρατάξεις παρέμειναν προσκολλημένες σε αυτό. Το 1981 η κομματική ρητορική του ΠΑ.ΣΟ.Κ. το φέρνει στην εξουσία. Ένα χρόνο μετά δια νόμου καταργούνται όλες οι εκδηλώσεις για τον Εμφύλιο Πόλεμο, αναγνωρίζεται η Εθνική Αντίσταση 1941-1944 και θεσμοθετείται πανελλαδικός εορτασμός της στις 25 Νοεμβρίου. Επικρατεί η νέα ιδεολογία της Εθνικής Συμφιλίωσης. Όμως, η επί δεκαετίες εργαλειακή χρήση της Αντίστασης, εκ μέρους των κεντρώων κομμάτων, συγκροτήθηκε πάνω στην αποσιώπηση του Εμφυλίου Πολέμου και την ιδιοποίηση των αριστερών αντιστασιακών κινημάτων. Έτσι, παρόλο που η μνήμη του εμφυλίου έχει απαξιωθεί ακόμα και από το Κ.Κ.Ε., το κόμμα το 1996 αναζητά επανασύνδεση με το παρελθόν του, μέσα από μία νέα ερμηνεία των γεγονότων μετά το 1944. Ο επίσημος κομματικός λόγος περνά από την αποσιώπηση στην εξιδανίκευση που και αυτή, καθώς εμποδίζει τη διαδικασία επεξεργασίας και κατανόησης, αποτελεί μορφή αποσιώπησης. Εν τέλει, ο πυρήνας του εθνικού αφηγήματος δεν άλλαξε και ο Εμφύλιος δεν συζητήθηκε ποτέ ουσιαστικά.
Τα γεγονότα της 28ης Οκτωβρίου 1940 αναγνωρίστηκαν άμεσα από τον ίδιο το λαό, ως ισχυρό σύμβολο αντίστασης ενάντια στις δυνάμεις του Άξονα. Ο εορτασμός πραγματοποιείται αυθόρμητα ήδη από το 1941. Το 1944, στο διάγγελμά του για την απελευθέρωση, ο βασιλιάς Γεώργιος Β’ τοποθετεί την 28η Οκτωβρίου στις μεγάλες στιγμές του έθνους και την καθιερώνει ως επίσημη εθνική εορτή και αργία. Η συμβολική και ιστορική αξία της επετείου δεν αμφισβητείται από καμία πολιτική ιδεολογία.
Σήμερα, που με τη σειρά τους όλες οι πολιτικές ιδεολογίες κλήθηκαν να δώσουν λύση στην εντεινόμενη οικονομική, τραυματική κρίση της χώρας, χωρίς επιτυχία, ο λαός στρέφεται και αναζητά νέα ενοποιητικά στοιχεία. Διώχνει στη λήθη όλα τα κυρίαρχα αφηγήματα και στρέφεται σε γεγονότα, τοπικά ή εθνικά, που αποθεώνουν τη συνοχή και την αλληλεγγύη του. Έτσι, τα τελευταία χρόνια η μνήμη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου είθισται να εορτάζεται στις ημερομηνίες απελευθέρωσης των πόλεων. Όπως σε όλη την Ευρώπη.
Βιβλιογραφία
Λιάκος Α., 2007, Πως το παρελθόν γίνεται ιστορία;, εκδ. Πόλις, Αθήνα.
Πασχαλούδη Ε., 2016, Η Εθνική Αντίσταση στον επετειακό χάρτη της μεταπολεμικής Ελλάδας, στο Κατοχική βία 1939-1945, η Ελληνική και Ευρωπαϊκή εμπειρία, επιμ. Δορδανάς Σ., Λάζου Β., Τζούκας Β., Φλιτούρης Λ., εκδ. Ασίνη, Αθήνα.
Η φωτογραφία από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, 30 Οκτωβρίου 1944, πλατεία Αγίας Σοφίας.