Ψηφιδωτό, Αντιόχεια, 5ος αι. Στρεπτό χρυσό περικάρπιο με ένθετο
καρνεόλιο λίθο, 3ος αι. Χρυσή αλυσίδα με ένθετους εγχάρακτους
ημιπολύτιμους λίθους, 2ος-3ος αι.
Αφιερωμένο στη φίλη μου Κλέα Σουγιουτζόγλου
Τα κόσμια ή κοσμίδια, όπως ονομάζονταν τα κοσμήματα, ανέκαθεν έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη ζωή των ανθρώπων. Εκτός από στολίδια που ικανοποιούσαν τη ματαιοδοξία των κατόχων τους, είχαν και ιδιαίτερο συµβολισµό, καθώς συνόδευαν συγκεκριμένα αξιώµατα και κοινωνικές τάξεις, σηματοδοτούσαν σηµαντικά γεγονότα όπως τη γέννηση ή το γάµο, ενώ πολλές φορές είχαν και θρησκευτικό χαρακτήρα, λειτουργώντας ως φυλακτά.
Παρά τις προτροπές των Πατέρων της Εκκλησίας για λιτότητα στην εμφάνιση, η τάση των ανθρώπων για τη βελτίωση της εικόνας τους ή ακόμη και για επίδειξη με τον προσωπικό στολισμό, δεν ήταν λιγότερο ισχυρή στο Βυζάντιο απ΄ ό,τι σε κάθε άλλο πολιτισμό. Πολύτιμες πηγές για την χρυσοχοΐα της εποχής της Βυζαντινής αυτοκρατορίας μας παρέχουν οι διάφορες τοιχογραφίες αλλά και τα περίφημα ψηφιδωτά, όπως για παράδειγμα εκείνα του ναού του ναός του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα. Επίσης πληροφορίες αντλούμε και από τη βυζαντινή γραμματεία. Το 529 ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός έβγαλε νόμους που ρύθμιζαν τη χρήση και τον τρόπο που θα φορεθεί το κάθε κόσμημα. Αυτό ίσχυε βέβαια για τους ανθρώπους όλων των κοινωνικών στρωμάτων, αν και τόσο τα υλικά, όσο και τα μέσα διακόσμησης των κοσμημάτων εξαρτιόταν από την οικονομική επιφάνεια του κατόχου τους.
Παρόλη τη καταδικαστική ρητορική θεολόγων της εποχής απέναντι στην υπερβολική τάση των γυναικών της εποχής να καλλωπίζονται και να στολίζονται µε πολύτιµα κοσµήµατα: «περιβραχιόνια καὶ περιαυχένια καὶ ὅσα ἄλλα χρυσοῦ καὶ λίθων πολυτελῶν δημιουργηθέντα κόσμος ἐστὶ γυναικεῖος», γνωρίζουµε πως και οι άντρες στολίζονταν µε την ίδια επιµέλεια: «φοροῦσι δὲ καὶ κόσμον χρυσοῦν οὐ μόνον αἱ γυναῖκες, ἀλλὰ καὶ οἱ ἄνδρες, περὶ μὲν τοὺς τραχήλους ἔχοντες στρεπτοὺς κύκλους, περὶ δὲ τὰς χεῖρας ψέλια».
Μια από τις πιο δημοφιλής κατηγορίες κοσμημάτων υπήρξαν τα βραχιόλια. Η λέξη βραχιόλι προέρχεται από το υποκοριστικό του λατινικού bracchiale, ουδέτερο του επιθέτου bracchialis, που σημαίνει βραχίονας. Ανάλογα με τη θέση που φοριόνταν στο χέρι, ξεχώριζαν σε περιβραχιόνια και περικάρπια. «Περὶ δὲ τοὺς βραχίονας περιβραχιόνια, περὶ δὲ τοὺς καρποὺς περικάρπια».
Τα πρώιµα βυζαντινά περικάρπια, από το 4ο έως και τον 7ο αι., ακολουθούσαν ως προς τη µορφή και τις τεχνικές κατασκευής τους τα ρωµαϊκά. Κυρίως ήταν στρεπτά, σφυρήλατα ή αλυσιδωτά με ένθετους πολύτιμους λίθους. Στη διακόσµηση κυριαρχούσαν οι τεχνικές της κοκκίδωσης, της χάραξης και του ανάγλυφου. Τα διακοσμητικά τους θέματα περιορίζονταν σε σχηµατοποιηµένα φυτικά και γεωµετρικά µοτίβα, τα οποία στα καλύτερα παραδείγµατα που έχουν σωθεί αποδίδονται µε τη διάτρητη τεχνική. Η τεχνική αυτή, γνωστή ήδη από τους προηγούµενους αιώνες τελειοποιήθηκε στο 4ο και 5ο αι. και αποτέλεσε το σήµα κατατεθέν για τα κοσµήµατα της εποχής. Στα θαυµάσια περικάρπια που έχουν κατασκευαστεί µε αυτό τον τρόπο, ο διάκοσµος αναδεικνύεται µέσα από το παιχνίδισµα της φωτοσκίασης στα κενά διαστήματα που δημιουργεί η διάτρητη επιφάνεια. Από τα τέλη του 4ου αι., στα περικάρπια, όπως και στα κάθε λογής κοσμήματα ή και αντικείµενα καθηµερινής χρήσης, άρχισαν να κυριαρχούν τα χριστιανικά σύμβολα.
Η κρίση που έπληξε το Βυζάντιο για δύο περίπου αιώνες, από τα µέσα του 7ου έως τα µέσα του 9ου αι. είχε άµεση αντανάκλαση και στην παραγωγή των κοσµηµάτων. Ένδειξη της γενικά δύσκολης οικονομικής κατάστασης είναι το γεγονός ότι αφθονούσαν τα φθηνά βραχιόλια, κατασκευασμένα από χαλκό, μολύβι, και γυαλί, τα οποία διακοσμούνταν συνήθως με γυάλινες απομιμήσεις πολύτιμων λίθων.
Η ανάκαµψη που παρουσιάστηκε στα µέσα του 9ου αι. και οδήγησε στη λεγόµενη Μακεδονική Αναγέννηση (10ος-11ος αι.), η επιστροφή στην αρχαιότητα είναι έντονη. Από το ένδοξο παρελθόν αντλούνταν εκλεκτικά µορφές και θέµατα µέσα από τα οποία δικαιωνόταν το λαµπρό παρόν του µεσοβυζαντινού κράτους, νόµιµου κληρονόµου της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας, σύµφωνα µε την πολιτική ιδεολογία των βυζαντινών. Παράλληλα, υπήρξε καλλιτεχνική ανανέωση η οποία και διαμόρφωσε νέες τεχνοτροπίες, τόσο στο χαρακτήρα της εκτέλεσης, όσο και στα διακοσµητικά µοτίβα, όπου διαφαίνονται µε σαφήνεια οι αλληλεπιδράσεις µεταξύ Βυζαντινού και Ισλαµικού κόσµου.
Από την περίοδο αυτή σώζονται μερικά από τα πιο πολύτιμα και εκθαμβωτικά περικάρπια της βυζαντινής χρυσοχοΐας. Ο λόγος είναι κυρίως η χρήση του χρυσοπερίκλειστου σμάλτου ή αλλιώς «κλουαζονέ». Η λεπτή και δύσκολη αυτή τεχνική, δημιουργούσε αντικείμενα πιο πολύτιμα και σπάνια ακόμη και από τα διακοσμημένα με πολύτιμους λίθους. Τα σμάλτα, αποτελούν μια ιδιαίτερη τεχνική, της οποίας λίγα παραδείγματα σώζονται στον κόσμο, τα περισσότερα εκ των οποίων συνδέονται με ισχυρές προσωπικότητες του Βυζαντίου, ακόμη και με τους ίδιους τους αυτοκράτορες. Την τεχνική του χρυσοπερίκλειστου σμάλτου οι χρυσοχόοι της Βασιλεύουσας φαίνεται πως κατάφεραν να την αναπτύξουν καλύτερα από κάθε άλλον που τη χρησιμοποιούσε την ίδια εποχή, στην Ευρώπη και στην Ασία. Για να κατασκευαστεί ένα περικάρπιο με χρυσοπερίκλειστο σμάλτο, χρυσά ελάσματα κολλιούνται πάνω σε μια μεταλλική, συνήθως χρυσή, επιφάνεια, διαμορφώνοντας τα περιγράμματα των σχεδίων που θα αποδοθούν. Στη συνέχεια τα κενά γεμίζονται με γυαλί σε σκόνη. Κατόπιν, το περικάρπιο τοποθετείται για λίγο σε θερμό κλίβανο, όπου το γυαλί λιώνει, δημιουργώντας μια λεία και συμπαγή επιφάνεια.
Βυζαντινά περικάρπια 2ος-3ος αι.
3ος -4ος αι.
4ος-5ος αι.
6ος -7ος αι.
9ος – 10ος
11ος – 12ος αι.
12ος – 13ος αι.
cityculture.gr/ γράφει ο Παναγιώτης Καμπάνης*
* Ο Παναγιώτης Καμπάνης είναι Δρ. Αρχαιολόγος-Ιστορικός, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Μεταδιδακτορικός ερευνητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης