Ζεῦγμά τε ὠνομάσθη πόλις καθ´ ὅ τι ἐζεύχθη τῆς χώρας ὁ Εὐφράτης (Παυσανίας, Φωκικά, 10.28)

Written by

Αρχαιολογικός χώρος νυχτερινό

Γράφει ο Παναγιώτης Καμπάνης, Δρ. Αρχαιολόγος-Ιστορικός, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Μεταδιδακτορικός ερευνητής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Το Ζεύγμα, ήταν αρχαία ελληνιστική πόλη της Άνω Συρίας (στη σημερινή ΝΑ Τουρκία), χτισμένη στις όχθες του Ευφράτη και στην ακμή της έφτανε τους 25.000 κατοίκους. Από το 2000 το 80% του αρχαιολογικού χώρου βρίσκεται βυθισμένο στη τεχνητή λίμνη που σχηματίστηκε από το φράγμα Μπιρετσίκ.
Ιδρύθηκε το 300 π.Χ. από τον Σέλευκο Α΄ τον Νικάτορα, έναν από τους διαδόχους του Μεγάλου Αλέξανδρου, ιδρυτή της δυναστείας των Σελευκιδών, που βασίλεψε στο Ασιατικό τμήμα της πρώην Περσικής Αυτοκρατορίας. Οι αρχαίοι συγγραφείς της ελληνιστικής και αυτοκρατορικής εποχής εκθειάζουν τη «φιλανθρωπία», το προσωπικό του θάρρος και την ιπποτική του συμπεριφορά αλλά και τη σωματική του ρώμη. Από τις μη στρατιωτικές του δραστηριότητες αναφέρονται οι εξερευνητικές αποστολές που έγιναν με εντολή του στην Ινδία και την Κασπία Θάλασσα και προπάντων η ίδρυση πολλών ελληνικών πόλεων που ανέρχονται περίπου σε 30 στο κέντρο του κράτους του, δηλ. τη Βόρεια Συρία αλλά και στη Μικρά Ασία και στις Ανατολικές επαρχίες.

Σέλευκος Α’ ο Νικάτωρ ιδρυτής της δυναστείας των Σελευκιδών

Σέλευκος Α’ ο Νικάτωρ ιδρυτής της δυναστείας των Σελευκιδών Μουσείο Νάπολης, 1ος-2ος μ.Χ. αι.

Το όνομα της πόλης Ζεύγμα, που σημαίνει γέφυρα ή διέλευση στα αρχαία ελληνικά, το οφείλει στη γέφυρα που κατασκευάστηκε στη πόλη από τον Σέλευκο με λέμβους, ώσπου ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Τραϊανός έκτισε νέα λίθινη. Η πόλη είχε δύο τμήματα-συνοικίες, στην ουσία ξεχωριστές πόλεις, τη Σελεύκεια στην ανατολική όχθη του Ευφράτη και την Απάμεια στη δυτική. Εδώ παντρεύτηκε ο Αντίοχος Γ’ ο Μέγας ενώ η πόλη χρησιμοποιήθηκε σαν πέρασμα για τον στρατό των Σελευκιδών στις εκστρατείες τους στη Παρθία και στη Βακτριανή. Τον 1ο π.Χ. αιώνα το Ζεύγμα έγινε η μεγαλύτερη και πιο σημαντική -οικονομικά και στρατηγικά- ανατολική πόλη της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Την ίδια εποχή οι Πάρθοι κατέλαβαν την Απάμεια και χώρισαν το Ζεύγμα κάνοντας τον Ευφράτη σύνορο. Η πόλη γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη, ενώ έγινε και έδρα της 5ης Σκυθικής λεγεώνας που παρέμεινε εκεί μέχρι το 252 μ.Χ. που ο ρωμαϊκός στρατός ηττήθηκε από τον Σαπώρ Α’ στη Βαρβαλλισό .

nomisma arxaio ΖΕΥΓΜΑΤΕΩΝ

Νόμισμα που εκδόθηκε από τον αυτοκράτορα Φίλιππο τον Άραβα. Στην πίσω πλευρά γράφει «ΖΕΥΓΜΑΤΕΩΝ» και έχει ένα ναό του Ζεύγματος καθώς και τον Αιγόκερω, σύμβολο της 5ης Σκυθικής λεγεώνας.

 

Το Ζεύγμα πέρασε στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και διατηρήθηκε έως το 637 μ.Χ. όταν καταλήφθηκε και λεηλατήθηκε από τους Άραβες και η πόλη σταδιακά εγκαταλείφθηκε.
Οι πρώτες ανασκαφικές έρευνες πραγματοποιήθηκαν από τον Τόμας Έντουαρντ Λόρενς το 1917 και συνεχίστηκαν το 1970 από τον Τζον Βάγκνερ. Από το 1990 οι έρευνες συνεχίστηκαν με εντατικούς ρυθμούς λόγο της ανόδου του νερού.
Αγνοώντας την ιστορική και αρχαιολογική σημασία, αλλά και τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσε να αξιοποιήσει την πόλη, η τουρκική κυβέρνηση αποφάσισε να κατασκευάσει σε εκείνο το σημείο φράγμα για την παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας, εξαφανίζοντας από προσώπου γης αυτό το μοναδικό μνημείο. Το πρώτο μέρος του «εγκλήματος» διαπράχθηκε τον Ιούνιο του 2000, όταν οι τουρκικές αρχές έπνιξαν περίπου τη μισή περιοχή κάτω από τα νερά. Η στρόφιγγα του Μπιρετσίκ, ενός από τα 22 φράγματα που σκόπευε να κατασκευάσει η Τουρκία για την παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας, άνοιξε απειλητικά, αφήνοντας το νερό να καλύψει σιγά-σιγά την πόλη και δεκάδες άλλα χωριά που κατοικούνταν ακόμα. Δέκα ώρες αργότερα, η Ζεύγμα είχε εξαφανιστεί πλήρως κάτω από το νερό.
Τον ίδιο χρόνο κιόλας διενεργήθηκαν σωστικές ανασκαφές. Με επικεφαλής τον Ρόμπερτ Έρλι του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου της Οξφόρδης, Ιταλοί επιστήμονες ειδικευμένοι στα ψηφιδωτά σε συνεργασία με ομάδα Γάλλων επιστημόνων ξεκίνησαν τη διάσωση των πολυτιμότερων έργων τέχνης.
Μάχη με το χρόνο έδωσαν οι αρχαιολόγοι που βρέθηκαν στη Ζεύγμα, προσπαθώντας να σώσουν όσες περισσότερες αρχαιότητες μπορούσαν, πριν αυτές κατακλυστούν για πάντα από τα νερά του φράγματος Μπιρετσίκ. Αδιαφορώντας πλήρως για τις εκκλήσεις των αρχαιολόγων απ’ όλο τον κόσμο και πριν προλάβουν οι επιστήμονες να ολοκληρώσουν τη διάσωση των ανεκτίμητων θησαυρών της πόλης, η τουρκική κυβέρνηση έθεσε σε λειτουργία το φράγμα, καταδικάζοντας ένα μοναδικό αρχαιολογικό μνημείο στη λήθη. «Λυπούμαστε, αλλά δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα ανακοίνωσε προκλητικά το τουρκικό υπουργείο Πολιτισμού», όταν πια είχε αρχίσει η διαδικασία βύθισης στη Ζεύγμα, ανέφερε σε δημοσίευμά της η ιταλική εφημερίδα La Reppublica. Οι αρχαιολόγοι, που επί μήνες προσπαθούσαν να μεταφέρουν τα ευρήματα σε ασφαλές σημείο, κάνουν λόγο για σκάνδαλο και τεράστια πολιτιστική καταστροφή.
Αξίζει να σημειωθεί ότι στην έκκληση για βοήθεια των Τούρκων επιστημόνων, οι οποίοι μέσα σε πολύ μικρό διάστημα έπρεπε να επέμβουν και να σώσουν τις αρχαιότητες, ανταποκρίθηκαν ομάδες ερευνητών από την Ιταλία, τη Γερμανία, τη Βρετανία και τη Γαλλία. Στην ανασκαφή συνέδραμε οικονομικά και η εταιρεία Hewlett – Packard, η οποία προσέφερε το ποσό των πέντε εκατομμυρίων δολαρίων.
Στη Ζεύγμα, πριν κατακλυστεί από τα νερά του Ευφράτη, ανασκάφτηκε όσο τμήμα της πόλης ήταν δυνατόν και στις ανασκαφές – εξπρές έχουν βρεθεί ακόμη και θέσεις της νεολιθικής εποχής. Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως πολλά ψηφιδωτά με θέματα από την ελληνική μυθολογία, όπως ο Ωκεανός και η Τήθυς, ο Δαίδαλος και ο Ίκαρος, ο Αχιλλέας στην αυλή του βασιλιά Λυκομήδη και ο Διόνυσος με την Αριάδνη, χρονολογημένα κατά την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας (3ος=7ος μ.Χ. αι.). Επιπλέον βρέθηκαν τοιχογραφίες, νομίσματα, κεραμικά, αγάλματα και εκατοντάδες άλλα ευρήματα. Ανάμεσα στα σημαντικά ανήκουν και 3.750 αργυρά νομίσματα, που βρέθηκαν σε δωμάτιο μιας ρωμαϊκής βίλας. Στα νομίσματα, αποκαλύφτηκαν πορτρέτα 12 διαφορετικών Ρωμαίων αυτοκρατόρων καθώς και δύο προσωπογραφίες μίας αυτοκράτειρας. Μεταξύ των πορτρέτων βρίσκονται και οι απεικονίσεις του Ρωμαίου αυτοκράτορα Φιλίππου του Άραβα, της συζύγου του Οτακιλίας Σεβήρας και του γιου του Φιλίππου Β΄. Τα περισσότερα από τα ευρήματα, τα οποία στολίζουν, πλέον, τις σελίδες της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, μεταφέρθηκαν στο Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης Γκαζιαντέπ.
Κρίμα που η Ζεύγμα δεν υπάρχει πια. Ποιος ξέρει πόσα αριστουργήματα βρίσκονται πλέον στο υπόλοιπο 80% που δεν πρόλαβε να ανασκαφεί και βρίσκεται στο βυθό του ποταμού Ευφράτη.

ζευγμα αρχαιολογικος χωρος

Ο αρχαιολογικός χώρος του Ζεύγματος

 

ζευγμα

Ο παραπάνω χώρος μετά την αναστύλωση και τη συντήρηση, προστατευμένος από τις καιρικές συνθήκες με μεταλλική κατασκευή

 

γκαζιαντεπ gaziantep

Το αρχαιολογικό μουσείο του Γκαζιαντέπ

 

ennea mouses

Ένα από τα πιο εντυπωσιακά ψηφιδωτά δάπεδα με παράσταση των εννέα Μουσών.

Στο κέντρο του – εξαιρετικής ομορφιάς – ψηφιδωτού απεικονίζεται η Καλλιόπη που περιβάλλεται από τις αδελφές της. Το όνομα της κάθε Μούσας είναι γραμμένο στα ελληνικά. Σύμφωνα με τον αρχαίο Έλληνα ποιητή Ησίοδο η Καλλιόπη ήταν η μεγαλύτερη και η καλύτερη από τις εννέα Μούσες, προστάτιδα της επικής ποίησης και των τεχνών.

poseidonas

Ποσειδώνας, Ωκεανός και Τηθύς

 

Το ψηφιδωτό χαρακτηρίζεται από υπέροχα και ζωηρά χρώματα, τα οποία προσδίδουν ιδιαίτερη ομορφιά στα πρόσωπα των ηρώων του έργου. Οι ειδικοί αναφέρουν πως ειδικά κομμάτια από γυαλί δημιουργήθηκαν αποκλειστικά γι’ αυτό το ψηφιδωτό.

 

arpagi tis europis

Η αρπαγή της Ευρώπης

tzokonta zeugma

Τζοκόντα του Ζεύγματος

Το πιο εντυπωσιακό και δημοφιλές ψηφιδωτό. Η Τζοκόντα του Ζεύγματος.

 

ikaros kai daidalos

Συντήρηση ψηφιδωτού στον ανασκαφικό χώρο, με παράσταση του Δαίδαλου και του Ίκαρου

 

daidalos ikaros

Το παραπάνω ψηφιδωτό μετά τη συντήρηση

 

perseas kai andromeda

Περσέας και Ανδρομέδα

 

gamos dionisos ariadni

Η γιορτή των γάμων του Διονύσου και της Αριάδνης

 

potamos axeloos

Προσωποποίηση του ποταμού Αχελώου

 

eufrosini

Η Χάρις Ευφροσύνη

 

 

 

eros kai psixi psifidoto

Ο Έρως και η Ψυχή

 

axileas likomidi

Ο Αχιλλέας στην αυλή του βασιλιά Λυκομήδη

 

satiros kai galateia

Σάτυρος και η Γαλάτεια

 

sotiria

Προσωποποίηση της σωτηρίας

psifidoto gorgonio

Γεωμετρική διακόσμηση με Γοργόνειο στο κέντρο

 

omirikoi iroes

Τοιχογραφία οικίας με παράσταση Ομηρικών ηρώων

cityculture.gr / Καμπάνης