Ο Πορτογάλος συγγραφέας Ζοζέ Σαραμάγκου (Βραβείο Νόμπελ 1998) στο βιβλίο του «Όλα τα ονόματα» (1997), αφηγείται την ιστορία ενός γραφέα του Γενικού Ληξιαρχείου του κράτους, του κυρίου Ζοζέ, ο οποίος μετά το πέρας της εργασίας του ασχολείται με τη συλλογή πληροφοριών από εφημερίδες και περιοδικά, γύρω από τη ζωή διασήμων προσώπων της χώρας του. Είναι ένας μοναχικός μεσήλικας, συνεπής στους κανόνες της εργασίας, το σπίτι του οποίου χωρίζεται με μεσοτοιχία με το Γενικό Ληξιαρχείο με αποτέλεσμα να μπαίνει ανενόχλητος –όποτε το επιβάλλουν οι περιστάσεις-προκειμένου να ενημερώσει την περίεργη συλλογή του με αντίστοιχα έγγραφα και πιστοποιητικά γέννησης, γάμου, θανάτου και τα συναφή που επιμελώς αντιγράφει. Από μια περίεργη παλιά συνήθεια έχει στη κατοχή του ένα κλειδί με το οποίο παραβιάζει τα αρχεία- τόσο των ζωντανών όσο και των νεκρών -αφαιρώντας καρτέλες για αντιγραφή, συμπλήρωση και εμπλουτισμό στοιχείων του παράξενου αρχείου του. Κάποια στιγμή μία καρτέλα, μιας γυναίκας τριανταέξι χρονών που βρίσκεται σε λάθος θέση, εξάπτει τη φαντασία της αναζήτησης αυτού του προσώπου, θέτοντας σε εφαρμογή σχέδια δράσης παράτολμα και παράνομα. Έτσι αρχίζει η περιπέτεια της γραφής του επινοημένου προσώπου του κυρίου Ζοζέ αλλά και της ζωής του γραφέα κυρίου Ζοζέ που γυρεύει την απόδειξη ζωής ενός ονόματος μέσα στα ονόματα των ζωντανών και των νεκρών ανθρώπων. Η διαδικασία ανεύρεσης στοιχείων θα τον οδηγήσει στο ξετύλιγμα του νήματος της ζωής μιας άγνωστης γυναίκας από τα σχολικά χρόνια και την οικογενειακή ζωή, το γάμο και την εργασία, ως το κατώφλι της αυτοχειρίας με μια επίγευση μελαγχολικής άγνοιας, ως προς το αποτέλεσμα, για τον ίδιο. Προκειμένου να συλλέξει στοιχεία παραμελεί την εργασία του, επισκέπτεται μια ηλικιωμένη γυναίκα, εισέρχεται στο χώρο ενός σχολείου ως διαρρήκτης, αναζητώντας καρτέλες φοίτησης, επισκέπτεται το νεκροταφείο αναζητώντας ένα ίχνος της αόρατης παρουσίας της, επισκέπτεται τους γονείς γυρεύοντας πληροφορίες και με το κλειδί του σπιτιού της στέκεται στον ιδιωτικό χώρο προσπαθώντας να μαντέψει ποιος ξέρει τι.
Παράλληλα η αλλόκοτη συμπεριφορά του κινεί τις υποψίες του Διευθυντή του, ο οποίος εισέρχεται με τη σειρά του –μέσω της μεσοτοιχίας- στον ιδιωτικό χώρο του κυρίου Ζοζέ και αφού γίνει μάρτυρας ( διαβάζοντας τις σημειώσεις που κρατά για τη λεπτομερή πορεία των ερευνών του)όλων αυτών των συμβάντων, σε μια σουρρεαλιστική συζήτηση του ζητά να του εξιστορήσει όλα όσα δεν πρόλαβε ακόμη να καταγράψει στο χαρτί . Εκείνη τη στιγμή ο Ζοζέ του υποβάλλει την πρόθεση παραίτησης από την υπηρεσία και εκείνος του δηλώνει ότι θα προτιμούσε να αντιγράψει μια καινούργια καρτέλα με όλα τα στοιχεία συμπληρωμένα πλην της ημερομηνίας θανάτου και να τοποθετήσει τη νέα καρτέλα της γυναίκας στην πτέρυγα του αρχείου των ζωντανών .Τέλος του δίνει και το προσωπικό του κλειδί και του ζητά να εισέλθει –με τη βοήθεια του μίτου της Αριάδνης και ενός φακού που κρύβει στο γραφείο του και ο Ζοζέ γνωρίζει πολύ καλά, από παλαιότερες …παραβιάσεις-στο δαιδαλώδες αρχείο των νεκρών γυρεύοντας, στην αταξία των φακέλων και της σκόνης, το πιστοποιητικό θανάτου που λείπει από το ιστορικό αυτού του ονόματος.
«Ο ληξίαρχος σηκώθηκε, Σας αφήνω εδώ το κλειδί, δεν σκοπεύω να το ξαναχρησιμοποιήσω, και πρόσθεσε χωρίς ν’ αφήσει χρόνο στον κ. Ζοζέ να μιλήσει, Υπάρχει ένα τελευταίο ζήτημα να λύσουμε, Ποιο, κύριε, Από το φάκελο της άγνωστης γυναίκας λείπει το πιστοποιητικό θανάτου, Δεν κατάφερα να το βρω, θα πρέπει να έμεινε στο βάθος του αρχείου ή θα μου έπεσε στο δρόμο, Όσο θα είναι χαμένο η γυναίκα θα είναι νεκρή, Νεκρή θα είναι ακόμα κι αν το βρω, Εκτός κι αν το καταστρέψετε, είπε ο ληξίαρχος. Ο κ. Ζοζέ απόμεινε ακίνητος στη μέση του δωματίου. Δεν ήταν ανάγκη να συμπληρώσει καινούρια καρτέλα γιατί είχε ήδη αντίγραφο του φακέλου της. Αυτό που χρειαζόταν όντως ήταν να σκίσει ή να κάψει το πρωτότυπο, όπου ήταν αναγραμμένη η ημερομηνία θανάτου. Κι υπήρχε ακόμα το πιστοποιητικό θανάτου. Ο κ. Ζοζέ μπήκε στο Ληξιαρχείο, πήγε στο γραφείο του διευθυντή, άνοιξε το συρτάρι όπου τον περίμενε ο φακός και ο μίτος της Αριάδνης. Έδεσε τη μια άκρη του σκοινιού στον αστράγαλο και προχώρησε στο σκοτάδι».
Στο υπόστρωμα αυτής της μελαγχολικής ιστορίας γηρατειών και μοναχικότητας, ο συγγραφέας θίγει ζητήματα της ανθρώπινης ζωής όπως η εξουσία, η ιεραρχία,η γραφειοκρατία, η ζωή και ο θάνατος. Ακόμα απασχολεί τη σκέψη του, η εκπαίδευση και η θρησκεία,τα βιβλία και οι νεκροί, η μνήμη, η πλάνη της δόξας και των ονομάτων. Στην εισαγωγή του βιβλίου διαβάζουμε «Γνωρίζεις το όνομα που σου έδωσαν, δεν γνωρίζεις το όνομα που έχεις» (Το βιβλίο των Αυταπόδεικτων).
Η αφήγηση είναι σε τρίτο πρόσωπο μόνο για λίγο, σε κάποιες σελίδες, γυρίζει σε πρωτοπρόσωπη και ο ήρωας εξομολογείται άμεσα τη σκέψη του. Το ύφος του κειμένου αν και χωρίς πολλά σημεία στίξης, είναι ζωηρό και με ευδιάκριτο σαρκαστικό χιούμορ, ματιά κριτικής ( σε θέματα θρησκευτικά και γραφειοκρατικής ιεραρχίας) και διεισδυτικής ανάλυσης πολλών πτυχών της ύπαρξης που έρχονται στο φως χωρίς επίδειξη. Οι περιγραφές του χώρου του ληξιαρχείου, το λαβυρινθώδες των αρχείων και η ιεραρχική γραφειοκρατική δραστηριότητα αποτυπώνονται ρεαλιστικά και αντανακλούν στη σκέψη του ήρωα. Η σύνθετη σκέψη του έχει συγκριτική έκφραση. Ο συγγραφέας απευθύνεται στον αναγνώστη εισάγοντάς τον στο παιχνίδι της αναδιήγησης της ζωής ενός φτωχού ανθρώπου, ενός κατώτερου, ασήμαντου υπαλλήλου. Η σκέψη του και η φαντασία του συνέλαβε τη λεπτομέρεια της έκφρασης αυτού του φοβισμένου ανθρώπου και ο αναγνώστης ακούει- διαβάζοντας- τις σκέψεις που τον περιτριγυρίζουν αδιάκοπα ως εσωτερικές φωνές, στην προσπάθεια που καταβάλλει να μην αφήσει ίχνη. Όμως καταγράφει τις ενέργειες και τις δραστηριότητές του διασώζοντας το λογοτεχνικό ίχνος, στο επινοημένο προσωπείο που ονομάζεται κύριος Ζοζέ με μια δόση ειρωνείας…
Ζοζέ Σαραμάγκου ένας ευφυής, πολυδιάστατος συγγραφέας. Αφηγητής ιστοριών που ανάλαφρα πέφτουν στο σώμα της λογοτεχνίας αποκαλύπτοντας τις διαδρομές των συλλογισμών που έχουν ως αφετηρία και ως τελικό προορισμό τον άνθρωπο. Συγγραφέας πολιτικής και κριτικής σκέψης , ανήσυχης ματιάς και λίγο μελαγχολικής αίσθησης που την υπερβαίνει το καταλυτικό του χιούμορ.
Ζοζέ Σαραμάγκου Όλα τα ονόματα Μετάφραση Αθηνά Ψυλλιά Εκδόσεις Καστανιώτη