Αριστοφάνη «Νεφέλες» στους Φιλίππους |κριτική παράστασης

Written by

Αριστοφάνη «Νεφέλες» σε σκηνοθεσία Δημήτρη Καραντζά στο 62ο Φεστιβάλ Φιλίππων κριτική Παύλος Λεμοντζής 

Ο Ανδρέας Βουτσινάς όταν έκανε το 1998 τις δικές του «Νεφέλες» για λογαριασμό του Κ.Θ.Β.Ε. είχε δημοσιοποιήσει μερικές απόψεις του για τη δουλειά του . Είχα δει την παράσταση στους Φιλίππους, θυμάμαι αρκετά απ αυτή την τολμηρή, μα διασκεδαστική προσέγγιση τού «νεωτεριστή» Βουτσινά, η οποία και λοιδορήθηκε από συντηρητικούς κριτικούς που δε συγχωρούσαν μοντερνισμούς. Κάπου συνάντησα μια φράση του, απ αυτές που τις κρατάς «φυλακτό» ή τις ξεστομίζεις όταν και όπου πρέπει, όπως έκανε η αγαπημένη του και αγαπημένη μας Μαλβίνα. 

«Είναι κάτι λόγια του Σεφέρη, που όταν τα διάβασα, τρελάθηκα. Είχε πει ότι οι ξένοι δεν μπορούν να μεταφράσουν την ελληνική ποίηση, γιατί δεν είναι συνένοχοι στο υπονοούμενο. Αυτό είναι ο σκηνοθέτης για μένα: συνένοχος στο υπονοούμενο, που δεν είναι ποτέ το ίδιο. Το ανακαλύπτουμε κάθε φορά απ την αρχή». 

Ο καινοτόμος Δημήτρης Καραντζάς ακολουθεί αυτήν την επιταγή. Ευτυχώς. Στην τέχνη,οποιασδήποτε μορφής, το ουσιώδες είναι ο υπαινιγμός και πώς θα τον ερμηνεύσει ο αναγνώστης – θεατής. Η δε γοητεία τού «θεατρίζεσθαι» για νέους και παλιούς θεατές είναι, αφενός μεν το τελετουργικό της ετοιμασίας από το σπίτι έως την έναρξη της παράστασης, αφετέρου δε η λαχτάρα ν ανακαλύψουν τι φρέσκο κομίζει στο ίδιο έργο η νέα υπογραφή. Ο ευφυής και πολυσυζητημένος Καραντζάς πήρε κι ένα δάνειο από τη φελλινική σχολή, έπλασε την έναρξη της παράστασής του με μια γερή δόση από «Σατυρικόν» και μπόλιασε σ αυτή τη δική του φανταρία – άποψη, ώστε να μεταβάλει τις αριστοφανικές «Νεφέλες» σε κάτι εξώκοσμο, ονειρικό και παραισθητικό.Δυόμισι χιλιάδες χρόνια έχουν περάσει από την επίσημη «γέννηση» της κωμωδίας. Ήταν άνοιξη του 486 π.Χ. όταν η κωμωδία σαν είδος συμπεριελήφθη στο πλαίσιο του προγράμματος των μεγάλων Διονυσίων. 

Ωστόσο, αν και η κωμωδία ήταν μια απαραίτητη κατηγορία, τόσο στη ζωή όσο και στην τέχνη, υπήρχε πάντα μια αμφιλεγόμενη και προβληματική πλευρά της. Δίπλα στην πηγή χαράς υπήρχε και μια σκούρα, δυνητικά,  ανησυχητική πλευρά. Ήταν η δύναμη του γέλιου αυτή που μπορούσε εύκολα να δημιουργήσει ένα περιβάλλον ταπείνωσης ή ν ανοίξει μια σοβαρή πληγή. Στην ιστορία της κωμωδίας στο θέατρο έχουμε πολλά παραδείγματα και προσπάθειες να περιοριστεί η σάτιρα ή η διακωμώδηση.  Ένα συναρπαστικό πρώιμο παράδειγμα συνιστούν οι Νεφέλες του Αριστοφάνη που παρουσιάστηκαν στα Μεγάλα Διονύσια το 423 π.Χ. 

Ο μεγάλος κωμωδιογράφος καυτηριάζει τα φροντιστήρια των σοφιστών στην Αθήνα και την “προοδευτική” παιδεία που παρείχε την εποχή εκείνη ο Σωκράτης. Εκθέτει τις αρνητικές συνέπειες που είχε η σύγχρονη σοφιστική κίνηση σε ιδιωτικό επίπεδο, τις επιδράσεις της σοφιστικής επιχειρηματολογίας στον χώρο της οικογένειας και παρουσιάζει την υπονόμευση των πατροπαράδοτων ηθών και κανόνων, αναλύοντας την κρίση της ηθικής και της πολιτικής στην αθηναϊκή κοινωνία, την παρακμή του παλαιού εκπαιδευτικού συστήματος και την πάλη των δύο γενεών. Ο Αριστοφάνης σατιρίζει τους σοφιστές της Αρχαίας Αθήνας και, ιδιαίτερα τον Σωκράτη, που διαφθείρει, υποτίθεται, τους νέους με τη διδασκαλία του, παρόλο που ο Σωκράτης δε δίδαξε ποτέ τη σοφιστεία. Το όνομα του έργου οφείλεται στις Νεφέλες (τις νεφελώδεις δηλαδή ιδέες της φιλοσοφίας), τις οποίες, κατά τον ποιητή, ο Σωκράτης θεωρεί θεές, μαζί με το Χάος και τη Γλώσσα και μ’ αυτές αντικαθιστά τους θεούς της πόλης.  

Η υπόθεση 

Οι «Νεφέλες» αφηγούνται την περιπέτεια ενός απλού πολίτη, του Στρεψιάδη, που προσπαθεί ν’ απαλλαγεί από τα χρέη του και είναι σε απόγνωση. Ζει μια κατάσταση πολιορκίας από τους δανειστές που τον κυνηγούν, τα επιτόκια ανεβαίνουν και οι ληξιπρόθεσμες οφειλές τον απειλούν. Δε βλέπει κάποια λύση, επειδή εξέλιπαν οι υποψήφιοι δανειστές. Η σπάταλη ζωή του, ο γάμος του με μια γυναίκα από ανώτερη κοινωνική τάξη και η άσωτη ζωή του γιου του τον οδηγούν στην οικονομική κατάρρευση. Οι δανειστές αδιάλλακτοι, η επαναδιαπραγμάτευση του χρέους ανέφικτη κι οι αναβολές στις πληρωμές μη αποδεκτές. Κι όμως, εμφανίζεται μία ελπίδα. Το Φροντιστήριο του Σωκράτη. Εκεί θα πάει ο ίδιος για να μυηθεί στη μαιευτική μέθοδο του φιλοσόφου κι έτσι να μπορέσει ν αντιμετωπίσει τους δανειστές του στα δικαστήρια. Ατυχώς, είναι ανεπίδεκτος μαθήσεως και αποβάλλεται,αλλά στέλνει στη θέση του τον γιο του Φειδιππίδη να μάθει την τέχνη του Άδικου Λόγου. Μια τέχνη που, δυστυχώς, θα του κοστίσει ακριβά. Αντί να γλιτώσει τα χρέη του, τρώει και ξύλο από πάνω.

 Αρκετούς αιώνες μετά, η σύγχρονη Ελλάδα μοιάζει με τον αριστοφανικό Στρεψιάδη. Προσπαθεί να βρει τρόπους να απαλλαγεί από τα χρέη, τα δάνεια και τα μνημόνια. Η πολιτική, κοινωνική και οικονομική κατάσταση την έχει οδηγήσει σε αμηχανία, η ευημερία του πρόσφατου παρελθόντος έχει τελειώσει, αναζητούνται λύσεις επειγόντως. Οι αναλογίες είναι παραπάνω από εμφανείς και το έργο αναδεικνύεται περισσότερο από ποτέ εξαιρετικά σύγχρονο, καυστικό και επίκαιρο. 

Η παράσταση 

Ο ιδιοφυής Δημήτρης Καραντζάς, εμμονικά λεπτολόγος σκηνοθέτης , όπως ο ίδιος παραδέχεται, ασχολείται πρώτη του φορά με την Αττική κωμωδία. Φρόντισε να μελετήσει σε βάθος τον Αριστοφάνη και το συγκεκριμένο έργο του, κατανόησε ότι πρόκειται για μια κωμωδία κοινωνικής και πολιτικής κρίσης κι ακόμη πιο βαθιά, μια κρίση ηθικού προσανατολισμού από την οποία εκπορεύονται οι λοιπές κακοδαιμονίες της κοινωνίας. Ο κόσμος των «Νεφελών» του βαδίζει στα κουτουρού, διεφθαρμένος από τον πόλεμο, τον ασύδοτο νεωτερισμό , την άκριτη προσκόλληση στο παρελθόν, την τάση του κοινού ανθρώπου προς την απάτη, την πολιτική και κοινωνική ανωριμότητα και την έλλειψη ουσιαστικής παιδείας, η οποία στερεί από τους πολίτες την ορθή κρίση. Στις «Νεφέλες» του Εθνικού το 2012 ο σκηνοθέτης Νίκος Μαστοράκης είχε πει κάτι σημαντικό, που το τονίζω ως αντίστιξη στη «ματιά» Καραντζά : «νομίζω ότι έχουμε προσχωρήσει στον μοντερνισμό αμαχητί. Αν σκεφθεί κανείς την πολιτιστική μας παράδοση,είναι απούσα στον νεότερο πολιτισμό πλήρως. Φτιάχνουμε πράγματα από δεύτερο χέρι.Δεν ξέρω πού οφείλεται. Ίσως στο ότι από πολύ νωρίς κάναμε πέρα την πολιτιστική μας παράδοση, με εξαίρεση τη γενιά του 30. Ο Κουν έλεγε ότι τον επηρέασε πολύ ο Κόντογλου. Σήμερα ποιος μιλάει για επίδραση ευρύτερων πνευματικών πεδίων, όπως είναι η δημοτική μουσική ή το αστικό ιδίωμα του ρεμπέτικου; Είτε ξεχάστηκαν είτε απλώς παρίστανται. Είναι θέμα πολιτείας αλλά είναι και κοινωνικό. Πουθενά δεν υπάρχουν πλέον στεγανά.Όλα είναι σαν μια κουνημένη φωτογραφία». 

Ωστόσο, αυτή η ιδιαίτερη παράσταση, που δεν ακουμπά ούτε στην παράδοση ούτε σεμια μόνο πηγή έμπνευσης, παίρνει θέση ανάμεσα στο δίπολο Στρεψιάδη – Φειδιππίδη .Αντιπαραθέτει την εξύβριση του αριστοφανικού Σωκράτη με την εξιδανίκευση του πλατωνικού Σωκράτη. Ουσιαστικά η σκηνοθεσία δίνει έμφαση σε δύο προσωπεία. Πατέρας και γιος αλλιώς ξεκινούν κι αλλιώς καταλήγουν. Αυτό που πραγματεύεται η παράσταση , είναι το ποιος έχει τον ισχυρό λόγο, δηλαδή τον Άδικο, αυτόν που θα καταφέρει να εξαπατήσει τους δανειστές του. Όταν βλέπει ότι δεν τα καταφέρνει, φέρνει τον γιο. Και προκύπτει μια τερατογένεση. Αυτή την ιδιόρρυθμη ιστορία την πακετάρισε ο σκηνοθέτης σε φαντεζί πρόσοψη μα και εσωτερικό τσίρκου βιρτουόζων καλλιτεχνών κι έχτισε μ αυτούς τους καταρτισμένους,έξοχους ηθοποιούς, μια φρικιαστική ουτοπία, σαν τέτοια που υιοθέτησε κι ο Νίκος Καραθάνος στους ρηξικέλευθους «Όρνιθές» του. Εκτός από τα αστραφτερά κοστούμια της Ιωάννας Τσάμη, τη σκηνοθετική γραμμή εξυπηρέτησε και το σκηνικό της Κλειώς Μπομπότη. Μια ευφάνταστη κατασκευή, σαν κύβος του Ρούμπικ, που αντί για χρώματα εμπεριείχε πνευματώδεις θεωρίες. Ένα Σωκράτειο φροντιστήριο, όπου συντηρούνταν πρωτοποριακές ιδέες, εντελώς αιρετικές για την εποχή, όπως η ακύρωση του Δία και η αντίληψη υπέρ μιας υπερφυσικής δύναμης.Η έλλειψη χορογραφίας δε στεναχώρησε κανέναν θεατή. Κινήσεις σπασμωδικές σε καίρια σημεία του λόγου θεωρήθηκαν ευρήματα, ενώ οι ελάχιστες μουσικές γέφυρες επέτειναν νοήματα και διευκόλυναν συμπεράσματα. Η μετάφραση του Γιάννη Αστερή, στο ύφος πουσ υνηθίσαμε ν ακούμε σε αριστοφανικές κωμωδίες. Η βωμολοχία περιορίστηκε σε παραληρηματικό μονόλογο μιας εκ των Νεφελών με τρόπο που εκδήλωνε σύγχυση,αγανάκτηση, ξέσπασμα, εκτόνωση κι αναθεματισμό της τάσης να τονίζονται τα γεννητικά όργανα προς τέρψιν των θεατών. Και το πέτυχαν ηθοποιός και σκηνοθέτης. Να τέρψουν τοκοινό που ξέσπασε σε γέλια και χειροκροτήματα. Θα δανειστώ την άποψη της Έμιλυς Κολιανδρή που εξέφρασε στο στάδιο των προβών της παράστασης που είδαμε : «αν είμαστε τυχεροί, θα κάνουμε μια παράσταση στην οποία αυτές οι Νεφέλες, οι ίδιες με κείνες που έγραψε ο Αριστοφάνης, οι άπιαστες, οι ποιητικές,οι ουτοπικές, οι δυστοπικές, οι πανούργες, οι σαγηνευτικές, οι επικίνδυνες, οι χαζές, οι ονειροπόλες, οι ονειρικές, οι μοιραίες, οι παιχνιδιάρες, οι σκοτεινές, οι φωτεινές, οι σεμνές,οι επηρμένες, οι ιέρειες της λεπτής βλακείας, αν μπορούν ακόμα να συγκινούν , ίσως,κάποιος να πει για μας: αυτοί τότε είχανε γούστο». Και ταλέντο και γνώση και όρεξη για πολλή δουλειά και πάθος και ενέργεια και μεγάλη πίστη στο όραμά τους, θα συμπληρώσω. 

Στα μάτια μας έχει επιβεβαιωθεί ότι αυτός ο εσμός των σπουδαίων ηθοποιών που επωμίστηκαν τους ρόλους και τον χορό των Νεφελών  είναι μια ζωντανή απόδειξη αντοχής,ορμής και άσκησης, ταλέντου και δυνατοτήτων, ψυχισμού και συνείδησης. Έχουν όλοι τους εξέχουσες πορείες στην τέχνη με διακρίσεις, με περγαμηνές κι είναι ευτυχής η συγκυρία να συνυπάρχουν στην ίδια παράσταση. Ακριβώς γι αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολο να κάνει κάποιος διακρίσεις, να ιεραρχήσει αποδόσεις, να συγκρίνει, να χωρέσει ανάμεσά τους κλίμακες βαθμολογίας. Πρόκειται για ένα εξαιρετικό σύνολο καλλιτεχνών που έφεραν σε πέρας μια αποστολή με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Να ψυχαγωγήσουν, να αφηγηθούν δεξιοτεχνικά αλλά όχι να δώσουν απαντήσεις και να πιστοποιήσουν ότι ο αριστοφανικός λόγος είναι διαχρονικός, επίκαιρος στην κάθε εποχή, επειδή ο πυρήνας του ανθρώπου δεν έχει αλλάξει εδώ και 2500 περίπου χρόνια από τότε που γράφτηκαν οι «Νεφέλες» κι ούτε θ αλλάξει στο μέλλον. 

Με τη συγκεκριμένη παράσταση η έναρξη του 62 ου Φεστιβάλ Φιλίππων στο αρχαίο ομώνυμο θέατρο στέφτηκε από επιτυχία. Καλλιτεχνική, όχι εμπορική. Το κοίλο ήταν μισογεμάτο ή μισοάδειο. Εύχομαι μια καλή συνέχεια. 

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ
Μετάφραση: Γιάννης Αστερής
Σκηνοθεσία: Δημήτρης Καραντζάς

Συνεργάτης στη δραματουργία: Θεοδώρα Καπράλου
Σκηνικά: Κλειώ Μπομπότη 
Κοστούμια: Ιωάννα Τσάμη
Κίνηση: Τάσος ΚαραχάλιοςΜουσική: Ανρί Κεργκομάρ
Φωτισμοί: Αλέκος Αναστασίου
Βοηθός σκηνοθέτη: Γκέλυ Καλαμπάκα
Παραγωγή: Θεατρικές Επιχειρήσεις Τάγαρη


Διανομή
Στρεψιάδης:  Γιώργος Γάλλος
Σωκράτης: Νίκος Καραθάνος
Ποιητής:  Χρήστος Λούλης
Δίκαιος Λόγος: Καρυοφυλλιά Καραμπέτη 
Άδικος Λόγος: Θεοδώρα Τζήμου
Φειδιππίδης: Αινείας Τσαμάτης
Μαθητές: Παναγιώτης Εξαρχέας, Πάνος Παπαδόπουλος
Δανειστής: Γιάννης Κλίνης
Κορυφαίες: Αλεξάνδρα Αϊδίνη, Ευδοξία Ανδρουλιδάκη, Έμιλυ Κολιανδρή, Ελίνα Ρίζου
Χορός (με αλφαβητική σειρά):  Αλεξάνδρα Αϊδίνη, Ευδοξια Ανδρουλιδάκη,Παναγιώτης Εξαρχέας, Νίκος Καραθάνος, Καρυοφυλλιά Καραμπέτη, Γιάννης Κλίνης,Έμιλυ Κολιανδρή, Χρήστος Λούλης, Πάνος Παπαδόπουλος, Θεοδώρα Τζήμου 

cityportal.gr/ Αριστοφάνη «Νεφέλες» σε σκηνοθεσία Δημήτρη Καραντζά στο 62ο Φεστιβάλ Φιλίππων κριτική Παύλος Λεμοντζής