Ο μικρός ναός του Αγίου Νικολάου του Ορφανού βρίσκεται στην Άνω πόλη της Θεσσαλονίκης, νότια της πλατείας Καλλιθέας, στο τέρμα της οδού Αποστόλου Παύλου. Κατεβαίνοντας το δρόμο παράλληλα με τα Κάστρα, ακριβώς πριν τη στροφή προς το νοσοκομείου του Αγίου Δημητρίου, ανάμεσα στα τείχη υπάρχει ένα μικρό άνοιγμα. Η οδός Κορίνης, το στενάκι που ξεκινά από το άνοιγμα αυτό, βγάζει μετά από 100 μέτρα στον περίβολο του Αγίου Νικολάου Ορφανού, ίσως την πιο γραφική εκκλησία της τελευταίας ακμής του Βυζαντίου (14ος αι.).
Άγιος Νικόλαος Ορφανός – πανέμορφες τοιχογραφίες
Πρόκειται για μια συμπαθητική, χωρίς πολλά στολίδια βασιλική. Μεγάλο προνόμιό της, η μικρή αυλή που την περιβάλλει. Αποδεικνύει πόσο ανάγκη έχουν τα μνημεία από ανοιχτό χώρο γύρω τους. Να μπορεί να κινηθεί το βλέμμα πάνω τους ελεύθερα. Αυτό που αξίζει όμως περισσότερο από όλα, είναι οι πανέμορφες τοιχογραφίες του εσωτερικού. Δείγμα μιας περιόδου κατά την οποία στη Θεσσαλονίκη δρούσε η καλλιτεχνική πρωτοπορία της εποχής.
Ο ναός ήταν το καθολικό, ο κεντρικός δηλαδή ναός ενός μοναστηριού που λειτουργούσε στην περιοχή. Το όνομα του ναού, Ορφανός ή των Ορφανών, συναντάται για πρώτη φορά σε πηγές του 17ου και 18ου αιώνα. Ταυτίζεται με τον άγνωστο κτήτορα του μνημείου που ανήκε στην οικογένεια των Ορφανών . Ως ιδρυτής του ναού έχει προταθεί από ερευνητές και ο Νίκων Σκουτέριος Καπανδρίτης Ορφανός.
Άλλοι ερευνητές λένε ότι ιδρυτής του μικρού ναού «Άγιος Νικόλαος Ορφανός» ήταν ο σέρβος ηγεμόνας Στέφανος Μιλούτιν. Είχε παντρευτεί στα πλαίσια μιας συνθήκης ειρήνης τη Σιμωνίδα, θυγατέρα του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Παλαιολόγου. Για την ιστορία, την εποχή του γάμου της, η Σιμωνίδα Παλαιολογίνα ήταν μόνο πέντε χρονών!
Πολλοί Θεσσαλονικείς ισχυρίζονται ότι την ονομασία την οφείλει στη λειτουργία ορφανοτροφείου στο χώρο της μονής ή στον Άγιο Νικόλαο, προστάτη των ορφανών της περιοχής. Ως το 1833 άλλωστε υπήρχαν στον περίβολο του μικρού ναού παλιά κτίσματα, που χρησιμοποιούνταν ως κατοικίες χριστιανικών απόρων οικογενειών. Χαρακτηριστικό ακόμα ήταν το όνομα «Fukara Aya Nikola». Σημαίνει του φτωχού Άγιου Νικόλα. Έτσι ονόμαζαν το μικρό ναό οι Τούρκοι κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας
πηγή cityportal.gr/ Άγιος Νικόλαος Ορφανός – «Fukara Aya Nikola» / γράφει η Δρ. Μαρία Τριανταφυλλάκη