Ο «Δον Ζουάν» σε σκηνοθεσία Θέμη Μουμουλίδη στο αρχαίο θέατρο Φιλίππων | κριτική παράστασης

Written by

Πρόλογος

Το 62ο Φεστιβάλ Φιλίππων σε εξέλιξη στον ζεστό μήνα Αύγουστο. Καυτή, στεγνή βραδιά και το νερό τόσο κοντά (στο σκηνικό), μα τόσο μακριά (στον Γουαλδακιβίρ ή στον Τάγο ή στον Σηκουάνα), σχεδόν αποπνικτική η ατμόσφαιρα στο θέατρο με τα υψηλά ποσοστά υγρασίας, ώσπου έσταξαν οι πρώτες νότες δροσιάς από το όργανο του Σγαναρέλ. Έγχορδο όργανο. Αυτοστιγμή η ταραντέλα συνοδεύει την είσοδο του θιάσου στη σκηνή. Η παράσταση, ήδη, ξεκίνησε.

Ο Δον Ζουάν είναι ο πιο διάσημος γυναικοκατακτητής της παγκόσμιας δραματουργίας. Στη συνείδηση του κόσμου έχει περάσει σαν ένα υπαρκτό πρόσωπο, αλλά στην πραγματικότητα είναι ένας φανταστικός χαρακτήρας από τη Σεβίλλη της Ισπανίας, που δημιούργησε ο συγγραφέας Tirso de Molina, το 1630, στο έργο Εl burlador de Sevilla y convivado de piedra. Η μορφή του Δον Ζουάν έχει κεντρίσει το ενδιαφέρον σημαντικών δραματουργών, ποιητών, πεζογράφων και φιλόσοφων ανά τους αιώνες: Μπωντλέρ, Μυσσέ, Σταντάλ, Πούσκιν, Βύρων, Χόρβατ, Κίργκεργκωρ, Νίτσε, Καμύ, Μαξ Φρις, Μοντερλάν τον προσέγγισαν εκ νέου. Σήμερα, κατατάσσεται ανάμεσα στα κορυφαία μολιερικά έργα και θεωρείται ως το πρώτο δείγμα μιας μπαρόκ δραματουργίας.  

Μαρτυρία

Ο σκηνοθέτης Θέμης Μουμουλίδης καταπιάνεται για τρίτη φορά με τον «Δον Ζουάν» του Μολιέρου και δήλωσε γι αυτό: «Ο Δον Ζουάν είναι ένας από τους τέσσερις πιο σημαντικούς ευρωπαϊκούς μύθους, ένα κείμενο που ανήκει σε κάθε εποχή, και είναι επίκαιρο γιατί θεωρώ πως η υποκρισία είναι κυρίαρχη στην εποχή μας. Οι άνθρωποι ίσως για να επιβιώσουν συνηθίζουν ή εθίζονται στην υποκρισία. Το έργο αυτό καταγγέλλει το φαινόμενο της υποκρισίας. Ο Δον Ζουάν είναι ένα μεγάλο ερωτηματικό. Θα μπορούσε κανείς να τον χαρακτηρίσει ήρωα, απατεώνα ή επαναστάτη. Είναι ένα κείμενο ανοιχτό σε αναγνώσεις από τον θεατή. Η δική μου ματιά είναι ότι δεν παίρνω μια θέση για τον ήρωα. Υπάρχουν δραματουργικές μετατοπίσεις, και η ματιά μου είναι στο να έχω έναν σημερινό ήρωα, με μια σύγχρονη εικαστική, αλλά και ερμηνευτική ματιά. Έχω χρησιμοποιήσει στοιχεία της commedia dell arte, του τσίρκου και φρέσκα θεατρικά στοιχεία».  

Η υπόθεση

Υπάρχουν πολλές παραλλαγές του μύθου ανάλογα με του συγγραφείς και την εποχή, αλλά ο βασικός άξονας του έργου είναι η ευχαρίστηση που λαμβάνει ο Δον Ζουάν από την αποπλάνηση γυναικών, κυρίως δεσμευμένων, και, τελικά, την εγκατάλειψή τους, ενώ στην πορεία του πολεμά και σκοτώνει τους αντιπάλους του. Αμετανόητος εραστής, μεταξύ των πολλαπλών του περιπετειών είναι και η Ντόνα Ελβίρα. Στην προσπάθειά του ν’ αποφύγει τον γάμο, μπλέκεται σε νέες περιπέτειες, προκαλεί τον αφελή κοινωνικό του περίγυρο, ειρωνεύεται σε κάθε ευκαιρία τον Θεό και συγκρούεται με τα ηθικά διδάγματα που του επιβάλλει ο πατέρας του και η εποχή του. Συνοδεύεται από τον υπηρέτη Σγαναρέλ – κωμική αντίστιξη στην κυνική συμπεριφορά του αφεντικού – για να καταλήξει στην επουράνια και παραδειγματική τιμωρία του.  

Νίκος Κουρής, Ζέτα Μακρυπούλια

Το θέμα

Με αφετηρία τον θρυλικό λογοτεχνικό μύθο του Δον Ζουάν, ο Μολιέρος (πρώτο ανέβασμα το 1665) στηλιτεύει την κοινωνική συμπεριφορά της άρχουσας τάξης της εποχής του, εθισμένης στην υποκρισία, στην ακολασία, στον έκλυτο βίο και στην απάτη, μιας τάξης που έχει αναγάγει όλες τις διαστροφές της μόδας, σε αρετές. Παράλληλα, θέτει μεταφυσικά ερωτήματα, χωρίς ο ίδιος να είναι θρησκευμένος, απορρίπτει θεσμούς, γελοιογραφεί ευγενείς μ έναν φίνο γαλατικό σαρκασμό.  

Η κωμικότητα του έργου αντλείται από τον ρόλο του Σγαναρέλ, του υπηρέτη του Δον Ζουάν. Είναι ένας παραδοσιακός κωμικός τύπος που δρα εκεί όπου ο κύριός του δεν μπορεί να δράσει προσωπικά, για λόγους ευπρέπειας. Οι κωμικές εκπλήξεις προκαλούνται από τις γκάφες ή τα τεχνάσματά του. Η πλοκή είναι βασισμένη στο δίπολο κύριος – δούλος στις αντιθέσεις, στις αντιπαραθέσεις και στους διαλόγους τους, γι αυτό και ο ρόλος του Σγαναρέλ συνυπάρχει σχεδόν σε όλες τις σκηνές του έργου.  

Η δραματική αντίθεση δημιουργείται από την πλήρη άρνηση του Σγαναρέλ να αποδεχτεί την ζωή και τις αξίες (ή την έλλειψη αξιών) του κυρίου του, αλλά και την υποχρέωσή του να τον υπηρετεί. Σαν «όμηρος» ακολουθεί ένα αφεντικό που απεχθάνεται και παράλληλα φοβάται. Επειδή, όμως, εξαιτίας του υπάρχει, του δείχνει παραδειγματική αφοσίωση.

Εκτελεί όλες τις εντολές του, κινδυνεύει μαζί του και δεν αναζητά πουθενά αλλού προστασία. Κατά στιγμές δείχνει να τον θαυμάζει. Δεν μπορεί να τον προβλέψει ούτε να τον χειραγωγήσει, αλλά μέσα από τα τεχνάσματά του μπορεί και τον αντιμετωπίζει με θάρρος, χωρίς να υπερβαίνει τα όρια της θέσης του.  

Η παράσταση

Η παράσταση που έστησε ο Θέμης Μουμουλίδης αυτή τη φορά, αφηγείται μεν την ιστορία του Δον Ζουάν, ερμηνεύει δε τη διαδρομή τού ήρωα, πέρα από το ιστορικό πλαίσιο της γαλλικής αυλής του 17ου αιώνα, στην οποία ασκεί κριτική ο Μολιέρος. Η σκηνοθεσία, χωρίς να παραβλέπει το μύθο του γυναικοκατακτητή, εστιάζει στον τρόπο με τον οποίο η συμβατική επικρατούσα κοινωνική ηθική, που θεωρείται δεδομένη, επιβάλλεται και προσδιορίζει την ιδεολογία και τη συμπεριφορά των μελών μιας κοινωνίας ή – στην αντίθετη περίπτωση – εξολοθρεύει οποιονδήποτε επιχειρεί να της αντιταχθεί.  

Ο κεντρικός ήρωας, άκρως γοητευτικός αλλά αντικομφορμιστής, κινείται στο κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον. Αρνείται να αποδεχθεί το πλέγμα κανόνων και συμπεριφορών που η τρέχουσα ηθική επιβάλλει, λειτουργεί ως μηδενιστική δύναμη που αντί να ανανεώνει, καταλύει τα πάντα στο πέρασμά της. Έτσι, η άρνησή του στους κανόνες ηθικής, αντί να σχηματίσει μια αναγεννητική επαναστατική ορμή, καταλήγει σε μια ατομοκεντρική καταστροφική λαίλαπα.  

Ο Νίκος Κουρής ενσαρκώνει τον ομώνυμο ρόλο σύμφωνα με τη σκηνοθετική γραμμή, πολύ διαφορετικά από την εικόνα που έχουμε στο μυαλό μας. Ο Θέμης Μουμουλίδης οδηγεί στα άκρα το προφίλ του ακόλαστου ήρωα και μετατοπίζει σταδιακά το ενδιαφέρον, από τα ερωτικά επιτεύγματα του Δον Ζουάν στη φιλοσοφία του, συνθέτοντας έναν βαθιά σκεπτόμενο και απόλυτα ελεύθερο χαρακτήρα. Έτσι, ο Δον Ζουάν του Νίκου Κουρή δεν είναι Καζανόβας. Ο καλός ηθοποιός ερμηνεύει έξοχα έναν άνθρωπο βαθιά πνευματικό, ζωτικότατο και ακραιφνώς επαναστάτη, επειδή ζει έντονα την κάθε στιγμή, κατακτά και κατακτιέται. Παλεύει με τους δαίμονές του, ελίσσεται με πειθώ από υπερφίαλο ον σε υποκριτή που συνταιριάζει αληθοφανώς το είναι και το φαίνεσθαι, αναμετριέται με το εγώ του, παγιδεύεται στην κομπορρημοσύνη του, ώσπου παραδίνεται στην ανώτερη δύναμη και καταρρέει. Ο Νίκος Κουρής σε άλλη μια σπουδαία ερμηνευτική του στιγμή.

Νίκος Κουρής, Μάκης Παπαδημητρίου

Ο Μάκης Παπαδημητρίου, ηθοποιός ανεκτίμητης κι εγνωσμένης αξίας, περιέργως πώς, υπηρετεί εδώ με επίπεδο τρόπο τον πολυδιάστατο χαρακτήρα του Σγαναρέλ και δεν έχω καταλάβει εάν είναι σκηνοθετική άποψη η βαριεστημένη ερμηνεία του ή αν βρέθηκε ο ηθοποιός σε κακή μέρα.  

Η Ζέτα Μακρυπούλια είναι μια πανέμορφη γυναίκα, πιστοποιεί ότι το ωραίο μπορεί να είναι και αληθινό και, ευρισκόμενη ακόμη σε περίοδο μαθητείας, δίνει δείγματα ότι η σημερινή ήρεμη δύναμη μπορεί αύριο να μεταλλαχτεί σε αντάρα.  

Ζέτα Μακρυπούλια

Μαζί τους οι νεότεροι και ταλαντούχοι ηθοποιοί: Γιάννης Σοφολόγης, Ηρώ Μπέζου, Μιχάλης Τιτόπουλος, Ελίζα Σκολίδη, Ιωάννης Καπελέρης, εξαιρετικοί όλοι τους, εκτός από τους ρόλους που ερμηνεύουν συμπληρώνουν τη σκηνική δράση, ως θίασος ζωντανών μαριονετών, που παρακολουθεί την ανταλλαγή επιχειρημάτων των πρωταγωνιστών στις κοινωνικές τους συναναστροφές, κατά κανόνα εκρηκτικές.  

Το ευφάνταστο σκηνικό της Παναγιώτας Κοκόρου και οι ατμοσφαιρικοί φωτισμοί του Νίκου Σωτηρόπουλου δημιουργούν ένα εικαστικό περιβάλλον, που οδηγεί τον κεντρικό ήρωα και τα περιφερειακά επεισόδια σε μια καθαρή μεταφυσική δυναμική, η οποία απογειώνει την παράσταση, ιδίως στο φινάλε.  

Η κωμωδία «Δον Ζουάν» του Μολιέρου έχει ως θέμα της την διαρκή φυγή (σωματική και πνευματική) του ερωτύλου, αμοραλιστή ήρωα από τις συνέπειες των πράξεών του, μέχρι την τελική θεϊκή τιμωρία του. Το όνομά του, αναλλοίωτο στους αιώνες, έχει γίνει ουσιαστικό, επίθετο, αλλά κυρίως σύμβολο για το χωρίς ηθικούς φραγμούς ερωτικό κυνήγι.  

Ταυτότητα παράστασης

Σκηνοθέτης Θέμης Μουμουλίδης

Ηθοποιοί Νίκος Κουρής, Ζέτα Μακρυπούλια, Μάκης Παπαδημητρίου, Δημήτρης Καραμπέτσης, Ηρώ Μπέζου, Γιάννης Σοφολόγης, Μιχάλης Τιτόπουλος, Ιωάννης Καπελέρης, Ελίζα Σκολίδη

Συντελεστές Μετάφραση: Παναγιώτα Πανταζή

Σκηνικό: Παναγιώτα Κοκόρου.

Μουσική: Νίκος Πλατύραχος.

Φωτισμοί: Νίκος Σωτηρόπουλος. Κινησιολογία: Σεσίλ Μικρούτσικου. Βοηθός σκηνοθέτη: Βίκυ Παναγιωτοπούλου. Βοηθός κινησιολόγου: Νικολέττα Καρμίρη. Διεύθυνση Παραγωγής: Νόρα Φαγά Artwork: Γεωργία Αλεβιζάκη